Сурет: ашық дереккөзден алынған
15 қараша – ұлттық валюта күні. Биыл теңгенің айналымға енгеніне
30 жыл толып отыр. Алғаш Лондондағы «Harrison & Sons» фабрикасында басылған төл теңге 30 жыл ішінде түрлі тербелісті бастан кешті. Сарапшылар пікінше, төл теңге бүгінгі күнге дейін бес девальвацияға
ұшыраған екен.
«Freedom Finance Life» өмірді сақтандыру компаниясының мамандары ашық көздерден алынған деректерді зерттеп, соңғы 30 жылда алты жаһандық әлемдік қаржы дағдарысы мен бес девальвация қазақстандықтардың өміріне және олардың жалақысына қалай әсер еткеніне талдау жасапты.
Қаржы дағдарысы
(1997-1998)
Бұл дағдарыс бүкіл әлем үшін үлкен сілкініс болды. Таиланд, Индонезия, Малайзия және Оңтүстік Корея экономикасы ең көп зардап шекті. Тіпті Жапония, Гонконг, Лаос, Филиппин, Қытай, Үндістан, Вьетнам, Сингапур және Тайваньға аз болса әсер етті. Әлемдік нарықта шикізат бағасының күрт төмендеуі 1998 жылы Ресейде экономикалық дағдарыс болды, ал 2001 жылы Аргентина халқының кедейлік шегінен төмен үлесі 54%-дан асқан кезде аргентиналық дефолт болды.
Тәуелсіз ел болған Қазақстан алғаш рет девальвацияға тап болды. 1999 жылы доллар бағамы 85 теңгеден 140 теңгеге дейін өсті. Ал осы кезеңде орташа жалақы $124-тен (9683 теңге) 99 АҚШ долларына (11864 теңге) дейін төмендеді. Кейінгі жылдары ұлттық валюта нығая бастады, ал доллар бағамы 120 теңгеге дейін төмендеді (2008 жыл).
Әлемдік экономикалық дағдарыс (2008-2013)
Банктер жаппай банкротқа ұшырап, АҚШ-тағы акциялар бағасының төмендеуінен кейін қаржы дағдарысы бүкіл әлемді, соның ішінде Латын Америкасы елдерін, Еуропа мемлекеттерін және ТМД елдерін қамтыды. Дәл осы уақыт аралығында тауарлар бағасының жаһандық өсуі, халықаралық ірі компаниялар банкрот болып, еңбек нарығында рекордтық деңгейге жеткен жаппай жұмыссыздық байқалды. 2009 жылы бүкіл әлем бойынша 200 миллион адамның жұмысы болмады.
Қазақстанда 2009 жылы доллар бағамы 120 теңгеден 150 теңгеге дейін өсті. Ал орташа жалақы 456 АҚШ долларын (67 333 теңге) құрады. 2008 жылмен салыстырғанда 9,7%-ға төмендеген.
Еуропалық қарыз дағдарысы (2010-2013)
2002 жылдан бастап қаржы нарығының жаһандануы, жеңіл несие алу және ЕО-ның кейбір елдерінің экономикалық өсу қарқынының төмендеуі Еуропалық қарыз дағдарысына әкелді. Алдымен Греция, Португалия, Испания, Ирландия және Кипр жаһандық экономикалық мәселеге тап болды. Содан кейін дағдарыс барлық еуропалық мемлекеттерге, соның ішінде Франция мен Германияға таралды. Бұл уақытта әлемдік сауда 10%-ға қысқарды. Мемлекеттік кірістердің қысқаруына байланысты ЕО-ның көптеген елдерінде салық өсті, ал үкімет үнемдеу мақсатында өз шығындарын қысқартты.
2010-2013 жылдары Қазақстанда доллар бағамы тұрақты болып қалды – бір доллар үшін 148-150 теңге. Бұл ретте орташа жалақы $909 – (137 043) теңгеге дейін өсті.
Санкция дағдарысы
(2014-2018)
Қырымның Ресей Федерациясына кіруіне және Украинаның шығысындағы әскери қақтығысқа байланысты АҚШ, Еуропалық Одақ, Австралия, Жаңа Зеландия және Канадаға Ресейге қатысты санкциялар Ресейдің өзі үшін де, посткеңестік мемлекеттер, соның ішінде Қазақстан үшін де қаржылық дағдарысқа әкелді.
2014 жылы Ұлттық валюта бір доллар үшін 185 теңгеге дейін әлсіреді. Ұлттық банк бағамды жасанды түрде тежеуді тоқтатты, ал теңге еркін өзгермелі бағамға көшті. 2016 жылы доллардың құны 340 теңге болды. 2013 жылмен салыстырғанда елде орташа жалақы доллармен есептегенде екі есеге, 909-дан 420-ға АҚШ долларына дейін төмендеді.
Covid-19 пандемиясы: әлемдік қаржы дағдарысы (2020-2021)
Мұнай бағасының минус белгіге дейін құлдырауы, шекаралардың жабылуы, барлық салалар жұмысын уақытша тоқтатуы және девальвация кезекті қаржы дағдарысының айқын хабаршысы болды. 2020 жылы әлемдік экономика 4,3%-ға қысқарды, бұл 2008 жылғы қаржы дағдарысы кезіндегіден үш есеге жуық өсті.
2020 жылдың наурызына дейін доллар бағамы 382 теңгені құрады. Пандемия әсерінен елімізде төртінші девальвация болып, доллар 400 теңгеге дейін көтерілді. 2021 жылы валюта нарығындағы бағам бір доллар үшін 420 теңгені құрады.
Ресей-Украина әскери қақтығысына байланысты экономикалық дағдарыс (2022)
2022 жылдың 24 ақпанынан бастап екі мемлекеттегі қақтығыс салдарынан долларға қатысты рубль бағамының күрт төмендеуі байқалды. Бұл девальвацияны АҚШ пен Еуропаның бірқатар экономикалық санкциялары тудырды. Сарапшылар мұны 1998 жылғы дағдарыспен салыстырды.
Рубльдің құлдырауы нәтижесінде Қазақстанда тағы бір девальвация болды. Бірнеше күн ішінде доллар 430 теңгеден 490 теңгеге дейін, содан кейін 518 теңгеге дейін көтерілді. Мұнан соң азық-түлік бағасы айтарлықтай өсті. Тіпті 30 пайызға дейін қымбаттады.
Сарапшылар зерттеуі осы отыз жылда теңгенің тағдыры оңай болмағанын байқатады. Дегенмен ұлттық валютамыздың бар болуының өзі үлкен жетістік. Осы орайда, теңгенің мерейлі мерекесі қарсаңында елге белгілі экономист Мақсат Халықтың пікірін білген едік.
– Ұлттық валютаға, міне, 30 жыл толды. Қазір теңгенің сәл нығайғанын байқаймыз. Бұл 30 жылдық мерейтойына байланысты деп айтуға негіз бар. Теңге айналымға шыққан алғашқы жылдары 1 доллар – 4,69 теңге болса, қазір 469 теңге болып тұр. Демек, осыдан-ақ теңгенің 30 жылда 100 есе құнсызданғанын байқаймыз. Теңге өз тағдырында қанша девальвацияны, еркін айналымға өткелі бері қанша толқуды бастан өткерді. Дегенмен бір айта кетерлігі, ұлттық валютаға 30 жыл толып жатқанының өзі жетістік. Себебі бұл – қазақ елінің ұлттық валютасы. Елдің бар екенін көрсететін бір нышан ұлттық валютаға ғой. Жыл өткен сайын дизайны да, формасы да өзгерді, қауіпсіздік дәрежесі, өзіндік ерекшеліктері де бар. Әлемдегі ең үздік әдемі валюталардың қатарына да кірді. Бұл да болса, теңгеміздің жүріп өткен жолы. Енді уақыт талабына сәйкес цифрлық теңге шығайын деп жатыр. Бұл бағытта ұлттық банк жұмыс жасап жатқанын байқаймыз. Меніңше, бұл керек. Өйткені қазір криптовалюта нарығы бар, әлем цифрлық ақшаға көшуде, сол себепті Қазақстан да осы көштен қалып қоймау керек. Әрине, мұның артықшылығы да, кемшілігі де болуы мүмкін. Біз онлайн аударымдарға, банктердің онлайн қосымшаларына әбден үйреніп қалдық қой. Тура сол сияқты цифрлық теңгемен төлем жасау жеңіл бола ма және кибершабуылдарға қауіпсіздік дәрежесі мықты бола ма? Енді осындай мәселелер бар. Алдағы уақытта цифрлық теңге айналымға енгенде оның бағасын халық бере жатар. Қалай болса да, теңге отыз жылдық мерейлі күніне келіп жетті. Теңгеміз жасай берсін! Ұлттық ерекшелігіміз, экономикалық қауіпсіздігіміз алдыңғы шепте тұрсын!, – дейді экономист.
Гүлмира ДІЛДӘБЕКОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!