Қазақстанда жыл сайын шамамен 300 адам ағза ауыстыруды күтумен көз жұмады. Олардың өмірін мәйіттік донорлық жүйесі құтқара алар еді, алайда бүгінде мұндай қадамға баруға дайын адамдардың саны аз. Өз еркін білдіргендердің ішінде келісім бергендер 10 пайыздан да аз. Мамандардың айтуынша, бұған сенімсіздік, қоғамдағы қалыптасқан стереотиптер және ақпараттың жетіспеушілігі себеп. Сонымен қатар қолданыстағы заңның жетілмеген тұстары да мәселені ушықтырып отыр. Мәселені қалай шешуге болатынын және не себепті бұл тақырып барған сайын өзекті бола түсіп жатқанын BAQ.KZ тілшісі зерделеп көрді.
Мәйіттік донорлықты дамытуға кедергі – заңдық және моральдық факторлар. Халықтың басым бөлігі бұл жүйеге сенбейді, себебі ашық ақпарат пен түсіндіру аз, – дейді сарапшылар.
Ресми деректерге сүйенсек, қазіргі таңда Қазақстанда 4 384 адам ағза ауыстыруды қажет етеді. Бұл — күту тізіміне енгізілген азаматтардың саны. Олардың басым көпшілігіне — шамамен 90 пайыздан астамына — бүйрек трансплантациясы қажет. Ал 200-ден астам науқас бауыр, 27 адам өкпе, және 149 қазақстандық жүрек трансплантациясын күтіп отыр.
Былтыр күту тізімінде тұрған 335 адам қайтыс болған, олардың қатарында ондаған бала бар.
Транспланттауды және жоғары технологиялық медициналық қызметті үйлестіру жөніндегі республикалық орталықтың мәліметінше, соңғы 12 жылда Қазақстанда 3 200-ден астам ағза ауыстыру отасы жасалған. Алайда олардың басым бөлігі тірі донорлардың есебінен жүзеге асқан.
Бұл статистика — мәйіттік донорлықты дамыту қажеттілігін айқын көрсетеді, – дейді сарапшылар.
Олардың пікірінше, заңға өзгерістер енгізу, қоғамда сенімділік пен ашықтықты қалыптастыру, сондай-ақ жаппай ақпараттық түсіндіру жұмыстарын жүргізу – қазақстандықтардың өмірін сақтап қалудың басты жолы.
Айта кетсек, елімізде қайтыс болғаннан кейін ағзасын беруге келісім бергендер саны 11 мыңға да жетпейді. Дәл осынша азамат өз еркін eGov.kz порталы арқылы ресми түрде растаған. Бұл – өз еркін білдіргендердің жалпы санының шамамен 8 пайызы ғана. Сонымен қатар 112 мың қазақстандық мәйіттік донор болудан бас тартқан.
Бұл көрсеткіштер қоғамдағы ақпараттың аздығын және жүйеге деген сенімсіздіктің әлі де жоғары екенін аңғартады. Мұны трансплантация мен жоғары технологиялық медициналық қызметтерді үйлестіру орталығының мамандары да мойындайды.
Қоғамда донорлыққа қатысты мифтер әлі де күшті. Көпшілік ағзаны туыстарының келісімінсіз алу қаупінен, органдарды бөлу жүйесінің ашықтығына күмәнданудан және діни себептерден қорқады, – дейді орталық өкілдері.
Бүйрек ауыстыруды күтіп жүрген қазақстандықтар гемодиализге тәуелді. Олардың өмірі тікелей арнайы аппаратқа байланған. Қанды тазарту процедурасы апта сайын үш рет, әр жолы бірнеше сағатқа созылады. Денсаулық сақтау министрлігінің есебі бойынша, бір пациентке жылына 140-тан астам сеанс қажет.
Мұндай емнің жылдық құны 5 миллион теңгеден асады. Қазір шамамен 11 мың адам созылмалы бүйрек дертімен тіркеуде тұр және гемодиализ алып жүр. Бұл мақсатқа жыл сайын 46 миллиард теңгеге жуық қаржы бөлінеді.
Трансплантацияны күту азабы мен үміттің қандай екенін гемодиализ науқастары қауымдастығының төрайымы Айжан Құдарова жақсы біледі.
Мен жеті жыл бойы гемодиализ алып жүрдім. Сол уақыттың әр минуты – күрес. Тек мәйіттік донордан бүйрек салынғаннан кейін ғана қалыпты өмірге оралдым, – дейді ол.
Бұл әңгімелер – мәйіттік донорлықты дамытудың өмірлік маңызын айқын көрсетеді.
Гемодиализбен өмір сүру – толыққанды өмір емес. Күні күнге қарамай, үнемі емге баруға тура келеді. Бір күні процедурадан өтесің, келесі күні ағзаң әлсіреп, сол ауыр емнен әрең жазыласың. Ал үшінші күні бәрі қайта басталады – тағы да диализ. Бұл өте ауыр, оны тек бастан өткерген адам ғана түсінеді. Сен өмір сүріп жатқан жоқсың, тек барсың. Бұл – жан мен тәнге азап. Мен диализ кезінде үш рет клиникалық өлімді бастан өткердім. Әр түн сайын “ертең ояна алам ба?” деген қорқынышпен ұйықтайсың, – деп еске алады қауымдастық төрайымы Айжан Құдарова.
Трансплантациядан кейін оның өмірі түбегейлі өзгерген.
Енді ағзаны әлсірететін ауыр гемодиализ процедураларынан өту қажет емес. Ағзаң ғана емес, санаң да жеңілдейді. Енді сен өз өміріңнің иесісің, – дейді ол.
Айжан Құдарованы күту тізіміне 2020 жылы енгізген. Оның айтуынша, бұл тізімге ену оңай емес.
Көпшілік «күту парағында», яғни күту тізімі дегенді қате түсінеді. Кейбіреулер мұны кәдімгі кезек деп ойлайды. Ал іс жүзінде ешқандай кезектілік жоқ. Бүгін тізімге енгізілген адамға ертең-ақ ағза табылуы мүмкін. Ал кейбірі он жыл күтеді де, бәрібір трансплантация жасалмайды. Себебі шешімді дәрігер емес, арнайы компьютерлік бағдарлама қабылдайды. Ол науқастың анализдері мен басқа да көрсеткіштерін салыстырып, ең сәйкес келетін бірнеше үміткерді анықтайды. Содан кейін биологиялық сәйкестігі жоғары адамға ағза салынады, – деп түсіндіреді сарапшы.
Оның сөзінен айқын аңғарылатыны – мәйіттік донорлықтың дамуы жүздеген адамның өмірін сақтап қалуға мүмкіндік берер еді.
Науқасты күту тізіміне енгізу туралы шешімді көпсалалы дәрігерлер тобы қабылдайды. Алайда, көп жағдайда пациенттердің өздері бұл процестің қалай жүретіні туралы ақпаратсыз болады. Сол себепті адамдар трансплантологтарға өз бетімен жүгінуге мәжбүр.
Көптеген диализ орталықтары, өкінішке қарай, бұл мәселемен айналыспайды. Пациенттердің өздері ақпарат іздеп, қайда бару керегін, не істеу керегін өздігінен білуге тырысады. Жалпы алғанда, Қазақстандағы жағдай көңіл көншітпейді. Бізде заманауи құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген, жоғары деңгейлі операциялар жасауға қауқарлы трансплантация орталықтары бар. Дәрігерлер де кәсіби. Бірақ ең бастысы – донор жетіспейді. Көп жағдайда ағзаны тек туыстар береді. Алайда, өкінішке қарай, донорлар әрдайым сәйкес келе бермейді. Қазір шамамен 90 пайыз трансплантация туыстық донорлық негізінде жасалып жатыр. Бұл өз кезегінде ағзасын берген адамның денсаулығына да ұзақ мерзімде әсер етуі мүмкін. Сол себепті менің арманым – жағдай керісінше болғанда ғой: 90 пайызы мәйіттік донорлардан, ал 10 пайызы ғана туыстардан болса, – дейді Айжан Құдарова.
Маманның айтуынша, жағдайды өзгерту үшін жаппай ақпараттық-ағартушылық жұмыс жүргізу қажет. Ол үшін қоғамға әсері бар пікір көшбасшыларын, беделді тұлғаларды тарту маңызды.
Адамдарға мәйіттік донорлықтың не екенін, оның қанша адамның өмірін құтқара алатынын қарапайым тілмен түсіндіру керек. Қазір қоғамда әлі де көп миф бар. Мысалы, егер адам тірі кезінде келісім берсе, ауруханаға түскен сәтте дәрігерлер әдейі өлтіреді деген ой бар. Бұл – мүлде қате түсінік. Мен өзім мәйіттік донордан ағза алған адаммын. Реанимацияда арнайы комиссия құрылады, ол бірнеше адамнан тұрады. Туыстарынан ресми келісім алынған соң ғана процесс басталады. Оған бас дәрігер, реаниматологтар, анестезиологтар, трансплантологтар, психологтар, менеджерлер, тіпті полиция өкілдері қатысады. Бұл – ашық әрі қатаң бақыланатын жүйе. «Қара» нарық немесе ағза сату туралы әңгімелердің шындыққа еш қатысы жоқ. Бір донорлық жағдайда түрлі деңгейдегі жүзге жуық маман жұмыс істейді, – дейді Айжан Құдарова.
Оның сөзінше, донорлық туралы шынайы ақпарат пен ашықтық қоғам сенімін арттырып, көптеген адамдардың өмірін сақтап қалуға жол ашады.
Мәйіттік донорлықты дамыту үшін ақпараттық-түсіндіру жұмыстарымен қатар, мемлекет деңгейінде қайтыс болған донорлардың туыстарына қолдау көрсету жүйесін енгізу қажет. Мұндай тәжірибе Еуропа елдерінде жақсы жолға қойылған, – дейді сарапшылар. Сондай-ақ қолданыстағы заңнама да қайта қарауды қажет етеді.
Қазір заңда нақты тұжырым жоқ. Егер адам өмірінде ресми түрде ағзасын қайтыс болғаннан кейін беруге келісімін тіркесе де, дәрігерлер бәрібір туыстарынан рұқсат сұрайды. Ал мысалы, Беларусь елінде адам өмірден өткен соң, автоматты түрде мәйіттік донор болып саналады. Егер бізде де заң нақты жазылып, түсіндіру жұмыстары жақсы жүргізілсе, кез келген азамат мұндай қайырымды іске қарсы болмас еді, – дейді Айжан Құдарова.
Бес жыл бұрын «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекске трансплантацияға қатысты бірқатар өзгерістер енгізілген болатын. Бұрын елімізде келісім презумпциясы (яғни адам өмірден өткен соң, егер қарсы пікір қалдырмаса, оның ағзасы алынуы мүмкін) қағидаты қолданылған.
Ал қазір жағдай басқаша – адам тірі кезінде мәйіттік донорлыққа өз келісімін ресми түрде беруі тиіс. Егер ол мұны жасамаса, дәрігерлер міндетті түрде оның туыстарына жүгінеді.
Дәрігерлердің айтуынша, көп жағдайда марқұмның туыстары мұндай шешімге келіспейді. Көбіне бұған діни себептер мен қорқыныштар түрткі болады. Соның салдарынан, соңғы заңнамалық өзгерістерден кейін мәйіттік донорлардан жасалатын трансплантация көлемі ондаған есе қысқарған.
Бұл мәселеге Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов те назар аударды. Ол елімізде мәйіттік донорлық жүйесін жетілдірудің және қоғам сенімін арттырудың маңыздылығын атап өтті.
Статистикаға қарасақ, елімізде трансплантация саны өте төмен. Бірнеше жыл бұрын қабылданған жаңа нормалардан кейін бұл көрсеткіш айтарлықтай азайды. Сондықтан бұл мәселені шешу қажет. Бұл – өте маңызды әрі ауыр мәселе. Мен бұл туралы бірнеше рет пікір білдірдім, бірақ қоғамда оған байланысты теріс және эмоциялық реакциялар көп болды. Әрине, бұл тақырыптың эмоция тудыратынын жақсы түсінемін, себебі мұнда тәуекел де, қорқыныш та аз емес. Дегенмен, басымызды құмға тығып, бұл адамгершілікке жат, дінге қарсы деп үнсіз отыра беруге болмайды. Проблема бар және оны шешу керек. Себебі бәріміздің де айналамызда осындай дертке шалдыққан, өмірін сақтап қалуға болатын жандар бар, – деді Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов.
Оның айтуынша, мәселені шешудің басты жолы – қоғаммен ашық және жүйелі түсіндіру жұмыстарын жүргізу. Бұл бағытта мәдениетті қалыптастыру аса маңызды.
Осындай жағдайларды, нақты мысалдарды халыққа көрсету керек. «Жеті өмір» деген тамаша фильм бар, соған ұқсас жақсы картиналар да жетерлік. Бірақ тек фильм емес, өмірден алынған шынайы оқиғалар да бар – трансплантацияның арқасында талай адам қайта өмірге келген. Бұл – өмірді сақтап қалу. Ендігі мәселе – мұны қалай қауіпсіз, этикалық тұрғыдан, ал қажет болса діни көзқарастарды ескере отырып жасауға болады дегенде жатыр. Себебі елімізде дінге берік азаматтар көп. Сондықтан бұл жерде тепе-теңдік қажет. Бұл бағытта мәдениет қалыптастырып, түсіндіру жұмыстарын жүргізу керек. Бірақ мұның бәрі күшпен немесе асығыстықпен емес, біртіндеп, сабырмен жүруі тиіс. Алайда мәселені шешпей отыруға болмайды. Қазір көптеген азаматтар шетелге кетіп, сол жақта ем қабылдауға мәжбүр. Себебі ол жақта бұл жүйе жолға қойылған және тиімді шешім бар. Сондықтан бұл тұрғыда Денсаулық сақтау министрлігінің өз стратегиясы болуы тиіс, – деп түйіндеді депутат.
Қазақстанның жетекші трансплантологы, профессор және академик Болатбек Баймаханов бұл жағдайды өзгерту – ойлағаннан да жеңіл деп отыр.
Бәрін қиындатып қажеті жоқ. Бізге тек ұқсас менталитеттегі елдердің тәжірибесін үйрену керек. Заңды жетілдіру қажет, себебі қазіргі нұсқасы әлі де «шикі». Донорлар үшін белгілі бір жеңілдіктер жүйесін енгізуге болады, мұндай тәжірибе әлемнің көптеген елдерінде бар. Нұсқалар көп. (…) Ағза трансплантациясы әлемде 70 жылдан бері жасалып келеді. Ал біз қазір Қазақстанда одан да күрделі операциялар өткізіп жүрміз. Мысалы, бір уақытта екі пациенттің қатысуымен жасалатын туыстық трансплантация бар, – дейді Болатбек Баймаханов.
Ал Денсаулық сақтау министрлігі өз кезегінде нормативтік базаны жетілдіруді және 2026–2030 жылдарға арналған донорлықты дамыту жөніндегі кешенді жоспарды әзірлеуді қолға алған.
Министрліктің жоспарына сәйкес, республикада донорлар мен реципиенттерді есепке алудың медициналық ақпараттық жүйесін, оның ішінде жасанды интеллект элементтерімен толықтырылған платформаны енгізу көзделіп отыр. Сондай-ақ донорлардың отбасына әлеуметтік қолдау тетіктерін енгізу мәселесі қарастырылуда.
Болашақта Транспланттауды және жоғары технологиялық медициналық қызметті үйлестіру жөніндегі республикалық орталығынұлттық деңгейдегі орталыққа айналдыру, ал аймақтарда оның филиалдарын ашу жоспарланған.
Бұл қадамдар 2026–2030 жылдарға арналған кешенді жоспармен бірге іске асқанда, жүйенің ашықтығын қамтамасыз етіп, қоғамның сенімін арттыруға мүмкіндік береді, – деп атап өтті Транспланттауды және жоғары технологиялық медициналық қызметті үйлестіру жөніндегі республикалық орталығының өкілдері.
Өкінішке қарай, мәйіттік донорлық мәселесі Қазақстандағы ең өзекті және өткір проблемалардың бірі болып қала береді. Мыңдаған отандасымыз өмір сүруге мүмкіндік күтуде, алайда жыл сайын олардың бірнеше жүздегені ағза ауыстыруды күткен күйі көз жұмады.
Көптеген азаматтар трансплантация жүйесінің қалай жұмыс істейтінін толық түсінбейді, «қара нарықтан» қорқады, дәрігерлер тарапынан теріс пайдалану болуы мүмкін деген күмәнмен өмір сүреді. Қоғамда түрлі аңыздар мен жалған түсініктердің кең тарауы салдарынан сенім деңгейі төмен.
Дәрігерлер донордың немесе оның туыстарының ресми келісімін міндетті түрде алуы тиіс. Бұл процесс көп уақыт алады және көптеген келісімдерді қажет етеді. Соның кесірінен кейде медициналық тұрғыдан барлық мүмкіндік болса да, ағзаны салуға арналған мерзім өтіп кетеді.
Медицина саласындағы жоғары технологиялар мен білікті мамандарға қарамастан, трансплантацияның дамуын әлі де заңнамалық шектеулер, ақпараттың жеткіліксіздігі және қоғамның сенімсіздігі тежеп отыр.
Сарапшылардың пікірінше, жағдайды өзгерту үшін кешенді тәсіл қажет. Ең алдымен, заңнаманы жетілдіру керек. Донорлар мен реципиенттерді тіркеудің ашық әрі цифрлық жүйесін дамыту маңызды. Сонымен қатар халық арасында кең ауқымды ақпараттық-түсіндіру жұмыстары жүргізілуі тиіс.
Тек нақты құқықтық тетіктер мен саналы донорлық мәдениетін қалыптастыру арқылы ғана қоғамның сенімін қалпына келтіруге болады. Ең бастысы – трансплантологияны қайтадан медицинаның ең маңызды әрі басым бағыттарының біріне айналдыру, өйткені оның артында – адам өмірі тұр.
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!