Бүгінде Қазақстанда интернет қолдану деңгейі өте жоғары: Жасөспірімдерден бастап ересектерге дейін көптеген азамат онлайн ортада белсенді. Мысалы, 2024 жылы өткізілген зерттеуде 16-74 жас аралығындағы тұрғындардың 96,2 %-дан астамы интернет қолданатыны анықталды, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.
Бұл – үлкен мүмкіндіктерді білдіреді, бірақ сондай-ақ түрлі қауіптерді де тудырады. Сол себепті “цифрлық гигиена” ұғымы – жеке деректерді қорғау, қауіпсіз онлайн әрекеттер мен сауаттылықты қамтитын маңызды салаға айналды.
Цифрлық гигиена дегеніміз не?
Цифрлық гигиена – интернет пен цифрлық құралдарды қолдану кезінде өзімізді онлайн қауіптерден қорғауға бағытталған дағдылар, әдеттер мен іс-әрекеттер жиынтығы. Мысалы:
- Құпия сөздерді дұрыс таңдау және жиі жаңарту.
- Жеке ақпаратты (телефон нөмірі, мекенжай, суреттер) ашық ортада жариялауды шектеу.
- Фишингке (белгісіз сілтемелер немесе жалған хаттар) алданып қалмау.
- Құрылғыларға, бағдарламаларға жаңартулар орнату.
- Қауіпсіздік параметрлерін түзеу және әлеуметтік желілерде жеке шектеулер қолдану.
fingramota.kz-тің дерегінше, әлеуметтік желілер қазір тек қарым-қатынас пен көңіл көтеру алаңы ғана емес, алаяқтар үшін өте тиімді ортаға айналды. Жалған лотереялар, “сыбайлас” компаниялардың аккаунттары, тіпті таныс адамның атынан жолданған – бәрі жеке деректеріңіз бен ақшаңызды жоғалтуға әкелуі мүмкін.
Алаяқтар қалай әрекет етеді?
Жалған брендтік парақшалар мен дүкендер
Алаяқтар танымал компаниялардың логотиптерін, веб-сайттарын, тауар карточкаларын көшіреді, “акциялар”, “сыйлықтар”, “болмаған жеңілдіктер” уәде етеді. Қызығып қалған қолданушыдан сілтеме арқылы өтіп, карта деректері мен құжаттарын енгізу сұралады. Нәтижесінде ақша жоғалады, ал жеке мәліметтер алаяқтардың қолында қалады – олар не істейтінін білмейсіз: кредит рәсімдеу, қылмыстық схема, шантаж.
Мысал ретінде: өткен қарашада Шымкент қаласында 22 жастағы Тараз тұрғыны мен Алматы және Шымкенттегі екі серіктесі брендтік аяқ-киім мен сөмке дүкенінің фейк аккаунтын ашып, тапсырыс үшін ақшаны аудартып алған. Ал соңында тапсырыс берушілер тауарларын алған жоқ.
Өзіңді қорғау үшін:
- Дүкен аккаунтын тексеріңіз: «расталған белгіше» бар ма, сайт сілтемесі, нақты мекенжай, байланыс деректері бар ма.
- Дүкен жайлы тәуелсіз пікірлерді іздеңіз.
- Сыбырлы сілтемелерге өтпеңіз, карта деректерін енгізбеңіз.
- Белгісіз адамға аударым жасамаңыз – тек ресми сайттар мен қосымшалар арқылы әрекет етіңіз.
“Таныстарыңыздан” келген хабарламалар
Бұл схемалар әсіресе кең таралған, өйткені эмоцияға әсер етеді: мессенджерде “досыңнан” ақша сұрау немесе “сайыста дауыс беруін” сұрау келуі мүмкін. Бірақ іс жүзінде аккаунт бұзылған және сізбен алаяқтар сөйлесіп жатыр. Сілтемеге өтіп кетсеңіз – телефоныңызға зиянкeс бағдарлама орнайды, деректеріңіз қолданылады.
Қалай сақтану керек?
- Танысыңыз сұраса, қоңырау шалып, жеке тексеріңіз.
- Сілтемелерге абай болыңыз, тіпті таныс адамнан келсе де.
- Әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде «екі факторлы аутентификацияны» (2FA) қосыңыз.
Жалған лотереялар мен ұтыс-разыграйлдар
“Ұтысқа қатысыңыз – келесі жеңімпаз сіз боласыз” деген әлеуметтік желідегі посттарға сеніп қалмаңыз. Алаяқтар “жүлдені алу үшін келісім ақысы/сақтандыру төлемі” деп ақша сұрайды да, жүлдені бермей қалады.
Мысал: 2024 жылдың соңында Атырау облысында азаматқа «мен лотерея өкілімін» деп, 550 доллар талап еткен. Нәтижесінде жүлде де, ақшасы да жоғалып кеткен.
Ықтимал қадамдар:
- Ешқашан “комиссия”, “сақтандыру төлемі” талап ететін ұтыстарға қатыспаңыз.
- Ұйымдастырушыны тексеріңіз: лицензиясы, ресми сайты, пікірлер бар ма.
- Жүлде үшін жеке деректер мен реквизиттерді жібермеңіз.
Жалған бос жұмыс орындары
Әлеуметтік желілерде “сағатына 5 000 теңге, дербес жұмыс” сияқты жарнамалар жиі ұшырасады. Алайда жұмыс беруші “тіркелу үшін ақы төлеңіз” деп талап етіп, ізім жоғалады.
Мысал: 2025 жылдың наурызында WhatsApp арқылы келген хабарламада “Ozon маркетплейсінде қашықтан жұмыс” ұсынылды. 20–50 мың теңге табамыз деп уәде етілді, бірақ еңбектен бұрын “агенттік жарнасы” сұралған. Мұндай маркетплейс ешқашан кандидаттан ақша алмайды.
Сақтану шаралары:
- “Оңай ақша” ұсынатын вакансияларға сенбеңіз.
- “Тіркелу”, “оқыту” үшін ақша аудару – алаяқтықтың белгісі.
- Жұмыс берушіні тексеріңіз: ресми сайт, контактілер, пікірлер.
“Love-scam”
Алаяқтар әлеуметтік желіде танысып, эмоционалдық байланыс орнатып, кейін ақша сұрайды – көшуге, құжат рәсімдеуге, емделуге деп. Ақша аударылса, «сүйіктіңіз» жоғалып кетеді.
Мысал: Ақмола облысының тұрғыны әлеуметтік желіде “БҰҰ қызметкерімін” деді. 550 долларға билетке ақша сұрады. Алайда соңында қосымша ақша талап етіліп, ол полицияға арыз жазды.
Қалай қорғау керек?
- “Бірден-белгісіз сезім” танытқан адамға ақша жібермеңіз.
- Интернет-серіктеске ақша аудармаңыз – “билетке”, “емделуге”, т.б.
- Суреттер мен деректерін іздеу жүйесінде тексеріңіз – жалған болуы мүмкін.
Жалпы қауіпсіздік кеңестері
- Күшті құпия сөздер пайдаланыңыз (12 таңбадан, әртүрлі символдардан).
- Әлеуметтік желілерде жеке өмірге қатысты деректерді шектеу қойыңыз (мекенжай, туған күн, балалардың суреті).
- Белгісіз аймақтардағы Wi-Fi желілерін қолданғанда абай болыңыз.
- Құрылғыларыңызға жүйелі түрде жаңарту жүргізіңіз.
- Онлайн дүкендерде таза беделге ие сайттарды ғана пайдаланыңыз.
- Балаларға арналған цифрлық қауіпсіздік ережелерін жасаңыз: экран уақытын, достарын бақылау, әңгімелесу.
- Күдікті жағдай туындаса, жергілікті құқық қорғау органдарына хабарлаңыз.
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!