Тегін ірімшік тек қақпанда болады. Бұл ескі нақыл бүгінде бұрынғыдан да өзекті. Цифрлық дәуірде адамдар интернет арқылы табыс табудың жаңа жолдарын іздейді, ал алаяқтар сол ізденістің ішінен өз олжасын іздейді. Соның ең қауіпті түрі – қаржылық пирамида. BAQ.KZ тілшісі осы тақырыпты зерделеп көрген еді.
Қазақстанда соңғы жылдары мұндай схемаларға қарсы күрес қарқынды жүргізіліп келеді. Бірақ мәселенің тамыры тереңде – адамдардың тез әрі оңай байығысы келетін аңсарында, қаржылық сауаттың жетіспеушілігінде және сенімге құрылған қоғамдық қатынастарда жатыр.
Қаржылық пирамида қалай жұмыс істейді?
Қаржылық пирамида – бұл салымшылардың ақшасын жаңа келгендердің қаражатынан төлеу арқылы жалған табыс көрсететін алаяқтық жүйе. Яғни нақты экономикалық қызмет жоқ, бар болғаны айналымдағы ақша бір қалтадан екіншісіне көшіп жүреді.
Мұндай жобалар алғашқыда «инвестициялық клуб», «маркетинг желісі», «жылдам табыс көзі» деген тартымды атаулармен таралады. Алғашқы қатысушылар аздаған пайда көрген соң, өз таныстарын шақырып, өздері де насихатшыға айналады. Бірақ жаңа салымшылар азайған сәтте, жүйе құлайды, ақырында жүздеген, кейде мыңдаған адам зардап шегеді.
Қазақстандағы ахуал және статистика
Соңғы бес жылда Қазақстанда қаржылық пирамидалар саны айтарлықтай азайғанымен, бұл қауіп әлі де сейілген жоқ.
- 2021 жылы 31 мыңнан астам азамат осындай алаяқтық схемалардың құрбаны болған, залал көлемі 54 млрд теңгеден асқан.
- 2023 жылы құқық қорғау органдары 29 қаржы пирамидасын жойып, 8,3 млрд теңге көлеміндегі шығынды анықтаған.
- 2024 жылы ҚМА мәліметі бойынша, 42 қаржылық пирамида таратылып, азаматтарға 20 млрд теңгеден астам залал келген. Соның 13 млрд теңгесі қайтарылған.
- Барлығы 68 қылмыстық іс тергеліп, ұйымдастырушыларға үкім шыққан.
- Ал 2025 жылы республика бойынша 45 пирамида анықталып, шамамен 71 млрд теңге көлемінде шығын келтірілген, 112 мыңнан астам адам зардап шеккен.
Бұл тек ресми тіркелген көрсеткіштер. Сарапшылардың пікірінше, нақты зардап шеккендердің саны бұдан әлдеқайда көп болуы мүмкін, өйткені көп адам арыздануға ұялады немесе үмітін үзбей отыр.
Неліктен адамдар алданады?
Қаржы пирамидаларының басты «құралы» – адам психологиясы. Әр адам аз еңбектен көп пайда тапқысы келеді. Әсіресе соңғы жылдары әлеуметтік желілерде «жеңіл табыс», «инвестиция», «пассива кіріс» деген жарнамалар қаптап кетті.
Бұған тағы бір себеп – қаржылық сауаттың төмендігі. Fingramota.kz дерегінше, Қазақстанда халықтың қаржылық сауат деңгейі небәрі 59,6 % шамасында. Бұл – ТМД елдері ішіндегі орташа көрсеткіш, бірақ халықтың жартысына жуығы әлі де қаржылық ұғымдарды толық түсінбейді деген сөз.
Қаржылық пирамидалардың құрбандары көбіне ауыл тұрғындары, зейнеткерлер және – қызығы – мұғалімдер мен медицина қызметкерлері сияқты сенімді әлеуметтік топтар арасынан шығып жатады. Себебі олар қоғамда беделді, сенімге ие, ал алаяқтар сол сенімді өз пайдасына жаратады.
Байлық іздеп, барынан айырылған жанның хикаясы
Қызылорда облысының тұрғыны Айгүл есімді 38 жастағы мұғалім былтыр әлеуметтік желіден “инвестициялық жоба” жайлы жарнаманы көреді. Онда “ай сайын 20% табыс, сенімді серіктес, заманауи технологиялар” деп жазылған.
Алғаш 300 мың теңге салдым. Бір айдан соң 60 мың теңге пайда түсті. Қатты қуандым. Сөйтіп тағы 1,5 миллион салдым, әріптестеріме де айттым. Үшеуі қосылды. Бір айдан кейін сайт жабылып қалды. Телеграм чаты өшірілді. Сол кезде ғана алданғанымды түсіндім, – дейді Айгүл көз жасын тыя алмай.
Қазір ол сотқа жүгінген, бірақ салған қаражатының тек жартысын ғана қайтарып ала алды.
Ең қиыны – ақшаны емес, өз абыройымды жоғалтқандай болдым. Достарыма сендіріп, өзім де сеніп қалдым, – дейді ол.
Айгүлдің оқиғасы – мыңдаған қазақстандықтың ортақ тағдыры. Мұндай “жобалардың” басында шетелде тіркелген компаниялар, жалған тұлғалар тұрады. Қарапайым адамдар өз қаражатын ғана емес, сенімін де жоғалтады.
Мемлекет не істеп жатыр?
Соңғы жылдары Қазақстанда қаржы пирамидаларына қарсы күрес жүйелі сипат алды.
- Қылмыстық кодекстің 217-бабы бойынша қаржы пирамидасын құру мен басқару үшін 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған.
- Қаржы мониторинг агенттігі Telegram-бот іске қосып, азаматтарға күдікті компанияны тексеруге мүмкіндік берді.
- 2023 жылы 13 мыңнан астам сайт пен әлеуметтік желі парақшалары бұғатталған.
- 2024 жылы тергеу нәтижесінде 20 млрд теңге көлеміндегі залал анықталып, салымшыларға өтемақы төленген.
Мемлекетпен қатар, Ұлттық банк пен Қаржы нарығын реттеу агенттігі де ақпараттық-ағартушылық жұмыстар жүргізіп отыр. Мектеп пен ЖОО бағдарламасына қаржылық сауат негіздері енгізіліп, бұқаралық ақпарат құралдары тұрақты түрде ескерту материалдарын жариялауда.
Қиындықтар мен жаңа қауіптер
Алаяқтар технологиямен бірге дамуда. Бұрынғы «қолма-қол ақша» схемаларының орнын енді криптовалюта, смарт-келісімшарттар, жалған инвестициялық платформалар басты. Кейбір ұйымдар өзін «экологиялық жоба», «жасыл энергияға инвестиция» деп таныстырады, бірақ мәнінде классикалық пирамида болып шығады.
Қаржы мониторинг агенттігі 2025 жылы криптовалюта арқылы жасырылған бірнеше пирамидалық желілерді әшкерелегенін хабарлады. Мұндай істердің күрделілігі – қаржы шетелге тез кетеді, ал ізін табу қиын.
Қаржы пирамидасын қалай тануға болады?
Мамандардың айтуынша, кез келген азамат төмендегі белгілерге назар аударуы керек:
- Жоғары және кепілдендірілген табыс уәде етілсе – күмәндану қажет.
- Қатысу үшін жаңа адам тарту міндеттелсе – бұл классикалық пирамида.
- Лицензия мен ресми тіркеу құжаттары жоқ болса – инвестиция салмаңыз.
- Сайтында немесе келісімшартында нақты өнім, қызмет немесе өндіріс көрсетілмеген болса – бұл да белгі.
- fingramota.kz, egov.kz және ҚМА Telegram-боты арқылы компанияны тексеруге болады.
Болашаққа бағдар
Қаржылық пирамидаларға қарсы күрестің басты тетігі – заң ғана емес, сана. Халық қаржылық сауатты болған сайын, алаяқтарға орын азаяды.
Болашақта бұл бағытта мына қадамдар маңызды болмақ:
- Қаржылық мәдениетті мектептен бастап қалыптастыру;
- Онлайн жарнама мен блогерлердің жауапкершілігін арттыру;
- Халықаралық деңгейде ақпарат алмасу жүйесін күшейту;
- Әр өңірде «қаржы қауіпсіздігі» орталықтарын ашу.
Қаржылық пирамида – бұл тек экономикалық қылмыс емес, адамның сеніміне жасалған соққы. Қазақстанда бұл құбылыспен күрес күн сайын күшейіп келеді: заң бар, бақылау бар, статистика бар. Бірақ ең бастысы – әр азаматтың өз ақшасына деген жауапкершілігі.
Өйткені қаржылық қауіпсіздік — тек мемлекет міндеті емес, әр адамның жеке мәдениеті. Ал сол мәдениетті қалыптастыру – бүгіннен басталуы керек.
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!