Қазіргі таңда Қызылорда облыстық өлкетану музейінде 200-ге жуық сирек кітаптар қоры бар. Оның негізгі бөлігі ескі араб әрпі мен төте жазумен жазылған кітаптар. Қызылорда астана болған жылдары Сыр топырағында қызмет еткен Алаш зиялыларының еңбегін, атап айтқанда, Ахмет Байтұрсынұлының төте жазумен жазылған «Әліп би. Жаңа құрал» кітабын, Бейімбет Майлиннің «Қос қақпан», «Бөліс», «Күлпаш», «Құрақ», «Көзілдірік», Сәкен Сейфуллиннің «Экспресін», «Тарих толқынында», «Ұйым шарты және еңбек шарты», «Жалшы қорғаны», Мадияр – М.Дулатовтың «Шума қандай ауру», С.Мұқанұлының «Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшы» кітаптарын кирилл әрпіне аударып, баспаханадан кітап етіп қайта басып шығару жұмысы бізге жүктелген жауапкершілігі зор жұмыс болып тұр.
Қызылорда астана кезеңіндегі әйелдер тұрмысын боямасыз бейнелейтін, айына бір рет Қызылорда қаласынан шыққан «Әйел теңдігі» журналының қолда бар екі санын ғана аударып оқырманға кітап етіп ұсынудамыз. «Әйел теңдігіндегі» мақалалардың дені ауылдағы белсенді әйелдердің, жер-жерден әйелдер арасындағы атқарылып жатқан жұмысы, жиындары жайлы хабарламалар екен. Журналдың соңғы беттерінде Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романынан үзінді, Сәбит Мұқанұлының «Кер заман» әңгімесі, тырнақалды өлеңдері, Асқар Тоқмағамбетовтің «Біріккен тілек», Б.Майлиннің «Қарындастың кестесі» өлеңдері жарияланып, қалың оқырмандарды көркем әдебиет жауһарларымен сусындауына жол ашқан белді басылымына айналғанын көруге болады.
Қызылорда астана кезеңінде қазақ ұлт мәдениетінің бастауы болғанын айғақтайтын араб әрпімен жазылған құнды құжаттардың бірі «Еңбекші қазақ» газетінің 1926 жылғы қаңтардың 13-і, сәрсенбі күнгі санында, «Ғинуардың 13-і күні кешке сағат 6-да мемлекеттік ұлт театрының ашылу мерекесі болады. Театр әртістері Кемеңгерұлының «Алтын сақинасын» ойнайды. Оның соңынан концерт. Демалыс уақыттарында оркестр ойнап тұрады. Театр директоры Дінше» деген хабарламасы басылған.
Осы жерде Дінше Әділов туралы бірер сөз қоса кеткеніміз артық болмас. 1924 жылы Созақ көтерілісінің тұтануына тікелей себепші болған Ақмоладан келген милиция өкілі Әбубәкіров Қараноғайды атып өлтірген Байсейіт Әділовтің інісі. Дінмұхамед Әділов театр директоры бола жүріп спектакльдердің қойылымдарына көркемдік жетекшілік жасап, ұлт театрының өсуіне өлшеусіз үлес қосқан жан. Кейін қанды қасаптың құрығына ілініп бар болғаны отыз жасында Мәскеуде атылып кеткен. Біз бұған дейін театрдың алғашқы шымылдығын ашқан М.Әуезовтің «Еңлік Кебек» пьесасы деп келген едік. Қошке Кемеңгеров пен Дінше Әділовтің «халық жауы» болып атылып кетуіне байланысты бұлардың есімдері ұлт тарихындағы тарихи сәттен әдейі ығыстырылғандығы анық көрініп тұр.
Қызылорда астана болған жылдары ұлттық мемлекеттік театрының қалай ашылғаны, жалпы театр деген не, ондағы әртістердің өсу жолдары, пьеса қалай жазылу керек деген сұрақтарға жауап беретіндей, жалпы көрерменге арналған Смағұл Сәдуақастың «Ұлт театры» мақаласы кітап болып шыққан екен. Осы кезеңде ұлт театры қалай қалыптасты, қалай құрылды, театр деген не деген сұрақтарға нақты жауабын Халық ағарту комиссары Смағұл Садуақасұлының «Еңбекші қазақ» баспаханасынан шыққан мына еңбегінен ойлы оқырман тұшымды жауап алары сөзсіз. Кітаптың алғы сөзі «басқармадан» деп аталады.
Бұл кітапша Смағұл жолдастың «Еңбекші қазақ» газетіне жазған мақаларынан құралды.
«Еуропа елінде театр мәдениетінің үлкен бір кесегі театр арқылы Еуропада мыңдаған, миллиондаған халық тәрбиеленеді.
Қазақ арасында төңкерістен кейін театр кітаптары жазыла бастады. Бірақ бұл күнге дейін біздің түпкілікті жасалған театрымыз болмай келді. Сондықтан бұл жұмыс қалың жұртқа әлі таныс емес.
Қазақстанның Халық Ағарту комиссарларының шақыртуы бойынша осы күні Қызылордаға отыз шақты қазақтың әртістері жиналып отыр.Бұлардың алғашқы аяқ алысына қарағанда бізде де кешікпей өнер театры орнайды деген үміт бар», –деп «Еңбекші қазақ» басқармасы атынан жазады. Әрі қарай оқырманға театр туралы түсінік береді. Кітаптан үзінді келтірсек:
«Театр» дегенді елдің көбі білмейді. Театр еуропа тілі, біздіңше айтқанда театр ойын деген сөз. Бірақ театр осы күнгі қазақтың алтыбақан тебетін ойыны сықылды емес. Театр қазақтың қыз ойыны, шілдеханасына ұқсамайды. Театр деп қазақтың тойын, балуан күресін де айтуға болмайды.
Олай болғанда театр өмірде жоқ, бірдеме шығар? – дер біреу.
Жоқ, олай емес. Театр – өмірдің ойыны. Театр – тұрмыстың ойыны. Театрдың ішінде тойды да, шілдехананы да, қазақ ойындарын да көруге болады.
Бірақ театр ойынының тәртібі өзгеше. Біздің қазақта қандай театр тууы мүмкін?
Театр бізде қандай болуы керек, ойнаушылары кім, ойнайтындары не, осы туралы біраз сөйлейік. Осы күнгі біздің көріп біліп жүрген театрымыз отырықшы елде, отырықшы елдердің ішіндегі үлкен қалалар сөзсіз театрды тілеп тұрады», – деп жазылған.
Бір айта кетерлігі, бұл еңбекте сахнада қойылатын пьесаларға шолу жасалады. Тағы да мақаладан үзінді келтірсек:
«Мұхтар Әуезұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Сакен, Құсмағанбет Кемеңгерұлы, Жұмат Шанин. Әрине, бұлардың бәрі бірдей емес. Бірақ осылардың қайсысы болса да жазушы екендігінде дау жоқ. «Еңлік Кебек», «Алтын сақина», «Арқалық батыр» бұл үшеуі де, күні бүгіннен бастап, театрға ойналуға жарайды. Жүсіпбектің «Сылаң қызы» да пьеса. Бірақ бұны театрға жіберудің алдында азырақ жөндеу керек. Бірақ Жүсіпбек адамдардың көбінесе сыртын ғана шеберлейді, адамның ішкі үні Жүсіпбектің батырларынан көп естілмейді. Сондықтан бұның адамдары қуыршақ сияқты. Қандай «жаман» дегеннің ішінде бір тамшы жақсылық бар, қандай жақсының өзінше бір осалдығы бар.
Әрбір адамды жеке адам ететін, әркімнің жеке өзіне ғана біткен бір «тамшысы», міне, соны Жүсіпбек көбінесе таба алмайды. Жүсіпбек пьесаларының осы жағын жөндеуі керек.
«Алтын сақина» – тәуір пьеса. Құсмағанбет Жүсіпбектен анағұрым тереңірек. Тегінде Құсмағанбеттің қаламынан жақсы пьесалар шығуы мүмкін.
«Алтын сақинаның» бір үлкен кемшілігі:
Көріністердің тым қысқалығы. Кей бөлімдері енді көрер-көрместен шымылдық жабылып кетеді деуге болады. Пьесаның көрінуі кемінде бір сағатқа созылуы керек. Әсіресе кіріп-шығып жүруді онша жақсы көрмейтін қазаққа біржола тойғыза көрсету керек. Бұл сөзден жалқаулыққа мойынсұн деген мағына шықпайды. Пьеса жазушылар қазақтың табиғи мінездерін ескерсін дегіміз келеді.
«Еңлік Кебек» сөзсіз ірі пьеса. Ішіндегі маңызы мен сыртқы сұлулығы бірдей істелген пьеса. Бұл пьеса тарихи білім көзінен қарағанда да мағынасы бар. «Еңлік Кебектің» кемшілігі тым ұзақтығы. Көріністің ұзақтығы емес, көріністерінің саны көп. Бұл жерде тағы бір айтып өтетін сөз біздің пьесалар мәні көп болса үш, әйтпесе екі-ақ көріністі болуы керек. Қазақ бірінші көріністе «не болар екен?» дейді. Екінші көріністе «енді қайтер екен екен?» дейді. Үшіншіде немен тынғанын көреді. Үшінші көріністен әрі қарай қазақ жалығады. Жоғарыда айттық қой, қазаққа көп қабат аз бергеннен аз қабат көп беру керек.
Сәкеннің пьесаларын да («Қызыл сұңқарлар», «Бақыт жолында») қоюға жарайды. Бірақ бұған да біздің айтатынымыз: жазғанын түзету керек.Сәкенде Жүсіпбек сияқты үстірт кететін мінез көп. Бірақ бұл екеуінің ұқсаспайтын жері де бар. Жүсіпбектің жүріп кеткенін біле алмай қаласың. Жүсіпбек ыңғайлы, епті бозбала, Сәкен ондай емес. Тарп-тарп етіп келе жатқаны анадайдан естіледі. Сәкенде еп жоқ. «Асау тұлпардың» өзге жағы өз алдына әңгіме, бірақ асаулығында талас жоқ. Сәкеннің «Қызыл сұңқарлары», әрине, керек. Қазақ театры өзге жұрттай емес, ескіден қалған мұрасы жоқ. Біз осы бастан театрымызды революция негізінде құруға мүмкіндігіміз бар.
Бірақ, жаңа пікірлі пьесалардан бекерге қашып қағида сұрайтындарымыз бар. Мысалы: Бізге де көркемдік керек, шеберлік, шындық керек. Коммунистер қашанда болса сыртқы әдеміліктен жиренген жоқ-ты. Іші де оңды болсын, оған қоса сырты да жақсы болсын. Расын айту керек. Шеберлік, әдемілік жағынан Сәкеннің алдында жүр, солардан Сәкен үйрену керек.
Абай мен Мағжаннан сөз шеберлігін үйренуге коммунист жазушылар арланбау керек. Бұл біздің жүректен айтқан достық сөзіміз, Сәкен пьесаларын, әрине, жөндеу керек.
Былтыр Жүсіпбек «Еңбекші қазақта» «бізде театр кітабы жоқ» деп жазды. Театр кітабын көбейту үшін ол жазушыларға жалақыны көп төлеу керек деген, тағы сол сықылды әңгімелерді айтты, театр кітабының аздығына бізде қол қоямыз, бірақ тіпті жоқ деу қате. Жоғарғы айтылған кітаптарды жөндеп ойнауға кіріссек. Соның өзі біраз уақытқа жетер еді. Бірақ мұнымен қатар Жүсіпбектердікіндей дұрыс жаңа пьесалар жазуға кірісуіміз керек.
Бұл туралы Қазақстанның халық ағарту мекемесі жаңа талаптарға жәрдемдес, көмектес болуы қажет.Жақсы пьесалар жазуға бәйге тігуі керек. Бас бәйгесі бір, екі мың теңгеден кем болмасын. Жазушылар бәйгеге түссін», – деп жазады.
Қызылорда астана болған жылдары театр іргетасы қаланған шақта пьесаларға шолу жасау, театр, әртіс ұғымын кеңінен насихаттап түсіндіру өзекті болғанын осы мақаладан анық аңғарамыз. Смағұл Сәдуақасұлы осы мақаласында театр сахнасында әртістердің әлі де төселе қоймағанын атап көрсетеді. Тағы да мақаладан үзінді келтірейік: «Бізде ойнаушылар (әртіс) бар ма? Әрине бар. Бірақ біздің ойыншыларымыз әлі төселген жоқ. Жалпы көптің ішінен әлі шыққан жоқ. Біздің әртістеріміз, әлі өздерінің жолдарын анықтаған жоқ. Біздің әртіс әрі өлеңші, әрі ақын, әрі палуан, орысшалап айтқанда, біздің әртіс операда қандай ойнаса, циркте де сондай ойнауға шамасы келеді, кейде әртістеріміз пьеса жазушы болып шығады. Биыл Семей губерниясында болған Қоянды жәрменкесінде бір жігіт талай ойындар көрсеткен. Үстелдің үстіне қоян болып секіріп шығып, үстінде тұрған қымыз, самаурын, шыныаяқ соның бәрін қимылдатпай қайта жерге түсіп, қайтадан үстелге шығып, сол сықылды басқа ойындар көрсеткен. Көрген кісілердің айтысына қарағанда осы жігіт театрда пьеса ойнауға да, жарайтын болса керек. Биыл жаз Парижге көрініске барып келген Әміре Қашаубайұлын алайық. Бұл өте жақсы ән салатын жігіт. Әміренің әні туралы биыл орыстың журналдарында, газеттерінде көп сөз жазылды. Бәрі де Әміренің әншілігі мен әртістігін де мақтайды, Әміре «Ағаш аяқ» деген өлеңді айтқанда, шын әртіс болып кетеді. Қандай салмақты болып отырған адам «Ағаш аяқты» естігенде еріксіз күліп жібереді. Күлдіретін сонда «Ағаш аяқтың» өлеңі емес, Әміренің өнері, оның жыламсыраған дауысы, қыржиған беті, жұмылған көзі, қысқасын айтқанда, Әміренің әртістігі.
Қара қазақтың ішінен шыққан Иса ақынды алайық. Иса баяғының суырыпсалма ақындары сияқты өлеңді айтқанда сағатында ойдан шығарады. Иса шын ақын, бірақ Исаның едәуір әртістігі де бар. Иса өлең айтқанда құр ұйқастыруға тырыспайды, айту тәртібі біртүрлі өлеңінің мазмұнына қарай өзгертіп отырады. Біресе ақырын, біресе айқайлап кету, біресе күліп, біресе ашуланып кетуінің бәрі Исаның әртістігінде жатыр», – деп жазады.
Смағұл Сәдуақасұлының бұл шығармасы драматургия саласындағы жазушылардың еңбектерін сынай отырып ұлт театрына қандай туындылар керек екенін көрсете отырып ұлт театрын құруға айрықша үлес қосқанын уақыт өзі дәлелдеп берді.
Сол кезеңде ұлт зиялылары жергілікті байырғы тұрғындармен қоян қолтық шығармашылық байланыс орната отырып қазақ өнері мен әдебиетінің дамуына ерекше үлес қосты. Б.Майлин, С.Сейфуллин басқа да ұлт зиялылары Соқыр Нышан – Исмайыл бақсының қобыз сарынын зерттеуі, Ахаңның «Қазақтың жоқтау жырларын» жазу үшін Бұдабайдың «Әйекені жоқтауы» сынды жырларын жазып алуы сөзсіз әдебиет пен өнерге қолдаудың алғы шарттарын қалағандығын көрсетеді.Ұлт театрының аяғынан тік тұрып, дамуына ерекше үлес қосқан осы өңірге танымал тұлға, төңкерістен бұрынғы Перовск уезі, Кеңтүп болысының болысы Мұңайтпас Лапин және оның ұрпақтарының еңбегін атап өтпеске болмас. Гаспиринский негізін қалаған жәдидтік ілімнің Сыр өңіріндегі алғашқы қолдаушысы, мектеп салып, жаңаша үлгіде мектеп ашқан да осы Мұңайтпас Лапин болатын. Мектептің алғашқы ұстазы Қоңырқожа Қожықов та, астананы Қызылордаға көшіру жөніндегі үкіметтік делегация басшыларының бірі Сұлтанбек Қожанов та осы Мұңайтпастың күйеу балалары.
Қызылорда атауын Қожановқа ұсынған Қоңырқожа Қожықов болатын. Мұңайтпасқызы Ләтипа Қожықова Қызылордада ашылған ұлт театрының суретші декараторы болып қызмет атқарған бейнелеу өнерінде тыңнан түрен салған жанның бірі де бірегейі. Қазақ өнерінің алыптары Құлахмет, Нұрахмет, Қожахмет, Сұлтанахмет Қожықовтар Қоңырқожа мен Ләтипаның ұрпақтары. Қызылорда астана болған тұста тұңғыш қазақ жоғарғы білім ордасы Қазақ Оқу Ағарту Институты жұмыс істеді. Онда Сәкен Сейфуллиннен бастап, Ахмет Байтұрсынұлы, Шонанов, Темірбек Жүргенов сияқты ұлт зиялылары жастарды білім нәрімен сусындатты.
1925-1928 жылдары Қызылордада тұрып, Қазақ халық ағарту институтында қызмет атқарып, оқу-ағарту жұмысының көшбасшысы болған Ахмет Байтұрсынұлының қызметі жайлы облыстық архив қорында көптеген құжат бар. 1928 жылғы 16 наурыздағы халық ағарту институтының отырысының хаттамасында қаралған он мәселенің бірі «Жаңа әліппені оқу бағдарламасына енгізу» жайлы Шонановтың хабарламасына сәйкес қаулы қабылданыпты. Қаулыда жаңа әліппені оқыту үшін жетіспейтін сағаттарды басқа пәндердің есебінен толықтыра отырып, оқытуды міндеттеген. Ал көзіқарақты оқырман Ахаңның Қызылордада еңбек еткен кезеңдерде «Тіл құралы», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» кітаптарын баспадан шығарғанын білсе керек-ті. Ал Шонановпен бірге жазған «Оқу құралы» да – осы кезеңдегі ұстаздың ұлт ісіне қосқан зор еңбегінің жемісі.
Ахаңның Қызылордадағы өмірі жайлы Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова өзінің «Шындық шынары» атты кітабында «Қызылордаға келісімен орналасқан үйіміз Ерғали Қасымов төренің үйі болатын… Осы үйде біз 1925 жылдан 1929 жылға дейін әкем қамалғанша А.Байтұрсыновтармен бірге тұрғанбыз» деп жазады. Осы кітаптағы Ахаңның сол кездегі бейнесін суреттейтін мына жолдардан зиялы жанның келбеті анық көрініп тұр. «Ахмет ағай ұзын бойлы, ақ сары өңді кісі еді. Қомақты келген мұрнына салған пенснесінің қара жібек бауын оң жақ төс қалтасына алтын түйреуішпен қыстырып қоятын. Қонаққа не институтқа лекция оқуға барғанда сәнді қара костюмін киіп, галстук тағатын. Ахаңды жұмысқа жеңіл фаэтонмен атқосшысы алып баратын. Үйдегі жұмыс кезінде ылғи көк ала, биқасап кең шапан, тақия киетін. Күндізгі төрттерде үйіне келіп, тамағын ішіп, екі сағат тынығатын. Кешкі шайынан соң түн ортасына дейін жұмыс істеп отыратын. Бұл қалыптасқан тәртібін бұлжытпай орындайтын, уақытын бір сағат та бос өткізбейтін.
1928 жылы Қазақ халық ағарту институты Алматыға көшірілгенде Ахаң да осы оқу орнымен бірге көшеді. 1929 жылы 2 маусымда Қызылордада өтетін әдебиетшілер жиналысына шақырылып, тұтқындалған.
Қазақ театр өнері мен әдебиетінің дамуының бастауы болған Қызылорданың астана болған кезеңін кешенді түрде зерттеп, оқу орындарында оқыту, қалың жұртшылық арасында насихаттау жұмысын дамыта отырып, Қызылорда қаласының тарихи мәртебесіне тиісті баға беру – уақыт талабы.
Жұмабай Байзақ,
өлкетанушы
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!