Мемлекет басшысы Арал теңізін қалпына келтіруді позитивті мысал ретінде келтірді.
– Әрине, теңіздің тартылуы Қазақстан үшін үлкен қасірет болды. Бірақ одан қорытынды жасалып, теңізді қалпына келтіру үшін жүйелі жұмыс жүргізіліп жатыр. Бұл кешенді жұмыс 20 жылдан астам уақыт бойы үздіксіз жалғасуда.Соның арқасында Солтүстік Аралды сақтап қалдық. Оның айдыны 36 пайызға ұлғайып, су көлемі екі есе өсті. Су құрамындағы тұздың мөлшері екі есе азайды. Бірақ Аралды толтыру жұмысы қарқынды жалғаса беруі қажет, – деді Президент.
Президенттің осы жолдауда айтқандары Арал проблемасын шешу жолында мемлекетке жаңа міндеттер жүктеп, қоғам назарын тағы да теңіз тағдырына аударды. Экологиялық апат салдарын еңсеру – бүкіл халықтың ортақ міндеті екені жолдаудағы басым бағыттың бірі болды.
Аралды қорғау мен қалпына келтіру бағытында жаңа шаралар қолға алынды
Арал теңізін сақтау және қайта қалпына келтіру үшін жаңа ауқымды шараларды қолға алуда. 2025 жылы Экология және табиғи ресурстар министрлігі Қызылорда облысында «Арал орманы» атты жаңа мемлекеттік табиғи резерват құруды жоспарлағанын хабарлады. Бұл қадам Аралдың құрғаған табанына сексеуіл ағаштарын егу арқылы орман қалыптастыру және экожүйені қалпына келтіру жұмыстарына институционалдық негіз болмақ. Яғни, бұрын теңіз түбі болған аумақты жасылдандырып, тұрақты қорғалатын аймаққа айналдыру көзделуде.
Аралдың құрғаған табанын көгалдандыру – экологиялық ахуалды жақсартудың басты жолдарының бірі. Экология министрі Ерлан Нысанбаевтың айтуынша, алдағы екі жыл ішінде Арал өңірінің құрғаған бөлігіне 1 миллионнан астам сексеуіл көшеті отырғызылып, үлкен «жасыл оазис» қалыптастыру жоспарланған. Министрлік мамандары Аралды көгалдандырудың екі әдісін тұқым шашу және дайын көшет отырғызуды қарастыра келе, көшет отырғызу әлдеқайда тиімді екенін анықтаған.
– Теңіздің құрғауынан пайда болған тұзды шаң-тозаң бүкіл облыстың ауыл шаруашылығына кері әсер етеді. Сондықтан теңіз түбін өсімдіктермен жабу маңызды. Бұл тұздың таралуын азайтады, – дейді министр.
Бұл бағытта нақты жұмыс басталып та кетті. 2021-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама бойынша Арал теңізінің құрғаған табанында жалпы көлемі 1,1 миллион гектар жерге сексеуіл егу көзделген. Соның аясында 2025 жылдың ортасына дейін Арал өңірінде 48,7 миллионнан астам сексеуіл көшеті отырғызылды. Мысалы, 2024 жылы Қазалы қаласында аумағы 33 гектар болатын арнайы орман бағы іске қосылып, оның 10 гектарына сексеуіл тұқымы себілді. Бұл бақ жылына 3 миллион көшет өндіруге қауқарлы. 2025 жылы тікелей Арал ұлтанында қосымша 15 гектарлық жаңа бақтың құрылысы басталды, оған суару үшін құдық қазылып, жұмысшыларға арналған модульді үйлер жеткізілген. Аталған нысан толық іске қосылғанда, жыл сайын құрғақшылыққа төзімді 1,5 миллионға дейін көшет өсірілмек. Бұл шешім көшеттерді алыс жерден тасымай, тікелей жергілікті жерде өсіріп отырғызуға мүмкіндік береді, шығынды азайтып, тиімділікті арттырады.
Халықаралық ұйымдар мен демеушілер де Аралды жасылдандыру ісіне үлес қосуда. Мысалы, 2023 жылы қазақ-француз бірлескен «Katco» кәсіпорны қаржылай қолдау көрсетіп, Арал ұлтанындағы 11800 гектар жерге сексеуіл көшеттері отырғызылды. Бұл көгалдандыру жұмыстары ғылыми ұсыныстарға сай жүргізіліп, қазіргі таңда отырғызылған орманның жағдайы жақсы деп бағалануда. Осындай жаңа шаралар кешені – құрғаған теңіз түбін орманға айналдыру, су үнемдеу технологияларын енгізу, және халықаралық әріптестік жобаларын жүзеге асыру – Арал экожүйесін қалпына келтіру бағытындағы тың серпін ретінде бағаланып отыр.
Нақты қадамдар мен нәтижелер сенімді арттырады
Соңғы 5-10 жыл көлемінде Арал мәселесін шешуге қатысты бірқатар нақты жобалар жүзеге асырылып, олардың алғашқы нәтижелері көріне бастады. Ең алдымен, Солтүстік Арал теңізін сақтап қалу жобасының бірінші кезеңі сәтті аяқталды. Бұған 2005 жылы салынған Көкарал бөгеті мен Сырдария өзенінің арнасын жақсарту жұмыстары кірген. 2025 жылдың қаңтарындағы ресми дерекке сәйкес, осы шаралардың арқасында Кіші Аралдың су көлемі бастапқы деңгеймен салыстырғанда 42 %-ға артып, шамамен 27 млрд текше метрге жеткен. Судың тұздылығы бастапқы кезеңмен салыстырғанда төрт есеге жуық төмендеп, бұрын жоғалып кеткен балық түрлері қайта көбейді. Қазір Солтүстік Аралда балықтың 20-дан астам түрі тіршілік етеді, жылдық балық аулау көлемі 8 мың тоннаға жуықтады. Бұл – теңіз жануарлары мен аймақ тұрғындары үшін үлкен жетістік. Себебі кезінде тіршілік қалмаған құрғаған айдыннан бүгінгі күні мыңдаған тонна балық аулау мүмкіндігі туды. Президент Жолдауында да Солтүстік Аралдың айдыны 36 %-ға ұлғайғанын атап өтті, яғни теңіздің су айдыны қайта кеңейіп келеді. Расында, соңғы үш жылда Кіші Аралдың аумағы 3065 шаршы шақырымға дейін ұлғайып, 2022 жылмен салыстырғанда тағы 111 шаршы шақырымға кеңейді. Су деңгейінің көтерілуі өңір климатына оң әсер етіп, тұзды шаңның таралуын азайтуда.
Аралды қайта тірілтуге бағытталған инфрақұрылымдық жобалар да қарқын алған. 2023 жылы Солтүстік Аралды қалпына келтірудің екінші кезеңі ресми түрде басталды. Бұл кезеңде Көкарал бөгетін нығайтып, теңіз деңгейін Балтық жүйесі бойынша 44 метрге дейін көтеру жоспарланған. Сондай-ақ Арал ауданы маңында Ақшатау және Қамыстыбас көлдер жүйесін тұрақтандыру үшін Аманөткел ауылында жаңа су реттегіш гидротехникалық кешен салу көзделіп отыр. Жоба толық жүзеге асса, Солтүстік Арал теңізінің айдыны 3913 шаршы шақырым, ал су көлемі 34 текше шақырымға дейін ұлғаяды деп болжануда. Қазіргі кезде Көкарал бөгеті мен су өткізу каналдарын қайта жаңғырту жұмыстары жүріп жатыр. Ресми мәліметтерге сүйенсек, Көкарал бөгетінің негізгі бөлігін күрделі жөндеу 2025 жылдың соңына қарай аяқталмақ. Бұл теңіздің суын ұстап тұру мүмкіндігін арттырып, тұздылық деңгейін одан әрі төмендетуге жол ашады.
Судың келуін жақсарту үшін Үкімет көршілес мемлекеттермен су дипломатиясын күшейтіп, соңғы жылдары Сырдария арқылы Аралға келетін ағынды ұлғайтуға қол жеткізді. 2024–2025 жылдары жүргізілген келіссөздер нәтижесінде жоспарланған межеден артық су келді: тек 2023 жылдан 2025 жылдың басына дейін Аралға 5 млрд шаршы метр су құйылып, Солтүстік Аралдағы су көлемі 24 млрд текше метрден асты (бастапқыда 2025 жылға дейін 20,6 млрд текше метр деп болжаған). Яғни, су ресурстарын тиімді бөлу және аймақаралық әріптестік арқасында теңіз деңгейі күткендегіден тезірек көтерілді. Сонымен қатар Кызылорда өңірінде суды үнемдеу мақсатында жаңа технологиялар енгізілуде. Мысалы, егістік алқаптарды лазерлік тегістеу арқылы 200 млн текше метр су үнемделіп, артық су Аралға жіберілді. Мұндай шаралар суды ысырапсыз пайдалануға септігін тигізіп, Аралға қосымша тіршілік нәрін бағыттауға мүмкіндік берді.
Халықаралық және аймақтық ұйымдардың атсалысуы да ерекше көңіл қуантарлық. Орталық Азия мемлекеттері құрған Халықаралық Аралды құтқару қоры (IFAS) шеңберінде бірлескен жобалар іске асуда. 2024 жылы Қазақстан осы қордың төрағалығын қабылдап, алдағы жылдарға арналған кешенді жоспарын бекітті. IFAS аясында 10 бағыт бойынша 40-қа жуық бастама қолға алынып, 2000 жаңа жұмыс орнын құру көзделуде. Бұл бастамалар су сапасын жақсарту, биоалуантүрлілікті қорғау, балық шаруашылығын дамыту, ауыл шаруашылығын бейімдеу және қоршаған ортаның тозуын тоқтату сияқты кең көлемді мақсаттарды қамтиды. Сондай-ақ, БҰҰ секілді халықаралық ұйымдар да Арал мәселесін жаһандық күн тәртібінде ұстап, ғылыми-зерттеу және гуманитарлық жобалар арқылы қолдау көрсетіп келеді.
Соңғы жылдары жүзеге асқан нақты қадамдар Арал теңізін қайта жандандыруға болатынын көрсетті. Солтүстік Аралдың суы көбейіп, айналасында қайтадан балық аулау кәсіпшілігі жанданды – жергілікті балықшылар қауымы табыс тауып, өңір экономикасы әртараптануда. Құрғаған теңіз табанында жасыл желек пайда болып, бұрынғы тұзды борандар легі саябырсыды. Әрине, Аралдың толық қалпына келуі әлі алыс, теңізді толтыру үшін алда атқарылар шаруа да ауқымды. Дегенмен Қазақстан бастамашы болған қазіргі жобалар мен халықаралық әріптестік нәтижелері үміт отын қайта жақты. Президент атап өткендей, Аралды құтқару жөніндегі жұмыс – бүкіл елдің ортақ ісі. Соңғы онжылдықтағы табандылық пен нақты істер арқасында Арал теңізінің қайта түлеу мүмкіндігі туып отыр. Ендігі мақсат – осы қарқынды бәсеңдетпей, ұрпақ болашағы үшін Аралды сақтап қалу жолындағы күресті жалғастыру.
Бірлескен күш нәтижесінде Арал өңірінде оң үрдістер басталды. Президент Жолдауында белгіленген міндеттер негізінде жаңа жобалар қолға алынуда, олардың бір бөлігі алғашқы жемісін берді де. Арал теңізінің мәселесі әлі толық шешілмегенімен, соңғы жылдардағы нақты жетістіктер – экологиялық апатты қайтаруға болатындығының дәлелі.
С.ХАЙРУЛЛА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!