Соңғы айларда әлемдік нарықта доллар бағамы құлдырап, ел валютасы сәл де болса күшейді. Бұл нені білдіреді? Доллар әлсіреп, теңге күшейе ме? Доллар жайын бағамдап, теңгенің тағдыры туралы Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің «Қаржы, есеп және аудит» білім беру бағдарламасының аға оқытушысы, экономика ғылымдарының кандидаты Құралай Серікқызымен сұхбаттастық.
– Соңғы уақытта доллар әлсіреді. Оған не әсер етуі мүмкін, қандай себеп?
– Қазіргі таңда байқалып жатқан ұлттық валютамыздың долларға қатысты нығаюы бірнеше ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен туындап отыр.
Алғашқысы – ҚР Ұлттық Банкінің ішкі саясатына байланысты факторлар. Ұлттық Банк инфляциялық таргеттеу жөніндегі мақсатқа қол жеткізу үшін ақша-кредит саясатының құралдарын пайдаланады, бұл теңге бағамына тікелей әсер етеді. 2025 жылдың соңына қарай ҚР Ұлттық Банк инфляциямен күресу үшін жоғары базалық мөлшерлемені (жылдық 18%) сақтап қалды, oның әсерінен теңгелік активтер (депозиттер, облигациялар) долларлық активтермен салыстырғанда инвесторлар үшін тартымды болып, капитал ағынын ынталандырды.
Сонымен қатар Ұлттық Банк шамадан тыс құбылмалылықты болдырмау үшін валюта нарығында операциялар жүргізе алады, бірақ нарықты нығайтудың жалпы тенденциясы бұзылмайды. Биылғы жылдың қараша айында Қазақстан қор биржасында валюталық операциялардың көлемі 5,6 млрд долларға жетті – орташа есеппен күніне 280 млн доллар. Бұл ретте республикалық бюджетке трансферттер үшін Ұлттық қордан сату үлесіне жалпы көлемнің 10,7%-ы немесе айына 600 млн доллар күніне 30 млн доллардан келді. Мұндай сатылымдар нарыққа «еркін» доллар әкелді және теңгені жанама түрде қолдай алды.
Ұлттық Банктен басқа, валюталық түсімнің бір бөлігін міндетті сату жөніндегі норма шеңберінде квазимемлекеттік компаниялар нарыққа тағы 390 млн доллар «шығарды», бұл да теңге бағамына жанама қолдау көрсетті.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметіне байланысты факторлардың да әсері бар, себебі біздің ел экономикасы шикізат экспортына тәуелді болғандықтан, сыртқы кірістер валюта ұсынысын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Экспорттаушы компаниялар тарапынан ішкі нарықта шетел валютасының (долларының) ұсынысын ұлғайтуы, бұл теңгенің нығаюына әкеледі. Осылайша, 2025 жылдың соңында доллардың әлсіреуі – ҚР Ұлттық Банкінің қатаң ақша-кредит саясатының (жоғары базалық мөлшерлеме) және экспорттың өсуі немесе инвестициялар ағыны есебінен сауда балансын жақсартудың нәтижесі.
– Бұл ұзақ мерзімді ме, әлде қысқа уақыттағы құбылу ма? Теңге үшін қаншалықты пайдалы?
– Доллардың әлсіреуі және теңгені нығайту сипаты (қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді) 2025 жылдың соңында қандай факторлар басым болатынына тікелей байланысты деп айтуға болады. Ағымдағы жағдайға және болжамдарға сүйене отырып, теңгенің күшеюі қысқа мерзімді сипатта деген ойдамын. Жыл соңында экспортпен айналысатын компаниялар салықтарын төлеу үшін валюталық түсімдерін сатуда.
Алайда ол іргелі реформалар жүзеге асырылған жағдайда ұзақ мерзімді трендке ауыса алады. Теңгені нығайту ұзақ мерзімді болуы үшін жоғары бағам ғана емес, сонымен қатар инфляцияны айтарлықтай төмендету және шикізаттық емес экспортты және бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыратын құрылымдық реформаларды жүргізу талап етіледі.
– Доллармен ақша жинап жатқандар не істеуі керек. Жалпы әлем экономикасы тұрақсызданып тұрғанда долларға арқа сүйеуге бола ма?
– Доллармен ақша жинап жатқандар ең алдымен үрейленбеуі керек. Теңгені нығайту кезеңінде (2025 жылдың соңында) доллармен жинақ жасаған Қазақстан тұрғындары үшін негізгі стратегия жинақтау валютасын болашақ шығыстар валютасына әртараптандыру және сәйкестендіру болу тиіс.
Егер сіз долларды ағымдағы бағамнан (мысалы, 500-510 KZT/USD) төмен бағам бойынша сатып алсаңыз және олар сізге валюталық шығындар үшін қажет болмаса, онда теңгені нығайтудың ағымдағы сәті пайданы белгілеу(сату) үшін пайдалы болуы мүмкін.
Алайда егер сіз долларды жоғары бағам бойынша сатып алсаңыз (мысалы, 530 KZT/USD), оларды қазір шығынмен сатпаңыз. Теңге әлсіреген сәтті күтіңіз немесе оларды болашақ валюталық шығындар үшін пайдаланыңыз.
Жалпы, менің ойым, доллар – бұл капиталды ұзақ мерзімді сақтау және бағамдық ауытқулардан қорғау құралы, ал теңгелік депозиттер – ҚР Ұлттық Банкінің жоғары мөлшерлемесі жағдайында табыс табу құралы. Сондықтан жинақты теңге мен шетелдік валютада бөліп сақтаған дұрыс.
– Алдағы уақытта доллар қалай құбылуы мүмкін? Жалпы жыл сайын осы уақытта доллар сәл түседі екен…
– Алдағы кезеңдерде доллар бағамы бойынша нақты болжам жасау қиын, себебі ол көптеген факторға байланысты және белгісіздіктің жоғары үлесі бар екенін жақсы түсінесіз.
Жетекші қаржы институттарының болжамдарын талдау қазіргі таңдағы доллар бағамының төмендеуі 2026 жылы сақталмауы мүмкін және ұлттық валютаның біртіндеп әлсіреуі болжанады.
Жоғарыда айтылғандай, қазір теңгенің нығаюы негізінен ҚР Ұлттық Банкінің жоғары базалық мөлшерлемесіне және мұнай нарығындағы ықтимал конъюнктураға байланысты. 2026 жылы осы екі негізгі драйвердің әлсіреуі күтілуде.
ҚР Ұлттық Банкі болжамдары бойынша инфляция 2026 жылы жоғары болып қалса да (9,5– 12,5%), баяулау үрдісін көрсетеді. Сарапшылар базалық мөлшерлеменің біртіндеп төмендеуі 2026 жылдың ортасында басталуы мүмкін деп күтеді (бірақ кейбір болжамдар ставканы ұзағырақ ұстайды). ҚР Ұлттық Банкі мөлшерлемені төмендете бастағаннан кейін инвесторлар үшін теңгелік активтердің (депозиттердің) тартымдылығы төмендейді, бұл қысқа мерзімді капиталдың кетуіне және теңгенің әлсіреуіне әкеледі.
Көптеген сараптамалық агенттіктер 2026 жылы әлемдік мұнай нарығында ұсыныстың тұрақты профициті қалыптасады деп болжайды, бұл мұнай бағасының төмендеуіне әкеледі. Мұнай бағасының төмендеуі Қазақстанға валюталық түсімнің түсуін автоматты түрде азайтады, бұл ішкі нарықта доллар ұсынысын қысқартады және теңгеге девальвациялық қысым жасайды.
Қорыта келгенде, доллар бағамының төмендеуі уақытша (қысқа мерзімді) сипатта, негізінен инфляциямен күрес қажеттілігінен туындаған және алдағы жылы іргелі факторлардың (мұнай бағасының төмендеуі және монетарлық саясаттың күтілетін жұмсартылуы) қысымының әсерінен доллар бағамы 540-610 теңгеге дейін болады деп болжануда.
– Сұхбатыңызға рахмет.
Сұхбаттасқан Думан КЕҢШІЛІК
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!