Жаһандану дәуірінде тәуелсіздік пен суверенитет ұғымдары мемлекеттердің ең қымбат құндылығы саналады. Әрбір халық өз алдына дербес мемлекет болуы саяси еркіндікке қол жеткізіп, тағдырын өзі шешуді армандайды. Шындығында, егемен ел болу тек мерейлі мәртебе ғана емес, сонымен қатар зор жауапкершілік жүктейді. Тарихқа үңілсек, әлемнің түкпір-түкпірінде ұлттар азаттық үшін сан қилы күрестер жүргізіп, талай құрбандыққа барған. Олардың тәжірибесі тәуелсіздіктің саяси, экономикалық әрі мәдени маңызын айшықтай түседі. Қазақ елі де осы арманына қол жеткізіп, отыз жылдан астам уақыт бойы өз тәуелсіздігін нығайту жолында талай белесті еңсерді.
Суверенитет ұғымы және мемлекет үшін мәні
Суверенитет (егемендік) дегеніміз – мемлекеттің өз аумағында жоғары әрі тәуелсіз билік жүргізу құқығы, яғни өз заңдарын шығарып, ішкі және сыртқы саясатты дербес анықтау мүмкіндігі. Суверенитеттің саяси қырынан қарағанда, ол – мемлекетке біртұтас билік иесі ретінде өз құрылымын басқаруға жол ашады. Экономикалық тұрғыдан егемен ел өз байлығын пайдаланып, дербес экономикалық саясат жүргізе алады. Мәдени тұрғыдан халқының тілін, ділін, дәстүрін сақтап, дамытуға мүмкіндік алады. Халықаралық құқық бойынша барлық егемен мемлекеттер бір-біріне тең және бір де бір ел басқа мемлекеттің ішкі ісіне қол сұғуға хақысы жоқ. Суверенитет принципі мемлекеттерге толыққанды дербестік беріп қана қоймай, оларды өзара жауапкершілікке де шақырады, кез келген егемен ел халықаралық қауымдастықтың тең мүшесі ретінде бүкіл әлемдік тәртіптің сақталуына үлес қосуы тиіс.
Мемлекеттің тәуелсіз, толық құқықты субъект ретінде танылуы – сыртқы әлеммен тең қарым-қатынас орнатуға негіз. Егер ел егемендігінен айырылса, онда өз заңдарын өзі бекітіп, ресурстарын өз қалауынша пайдаланудан қалады. Сондықтан суверенитет – ұлттық қауіпсіздік пен тұрақтылықтың тірегі. Мәселен, Америка Құрама Штаттарының Тәуелсіздік декларациясы (1776 ж.) және Францияның Адам және азамат құқықтары декларациясы (1789 ж.) сияқты құжаттарда халықтың өзін-өзі билеу құқығы басты құндылық ретінде жарияланды. Бүгінде әлемде 190-нан аса тәуелсіз мемлекет бар, олардың әрқайсысы халықаралық деңгейде өз орнын айқындап, саяси-экономикалық мүдделерін қорғауға ұмтылады. Егемен ел болу мемлекеттерге ішкі тұрақтылықты нығайтып, халықтың әл-ауқатын көтеруге мүмкіндік береді, алайда суверенитетті ұстап тұру ұдайы қажырлы еңбекті талап етеді.
Тәуелсіздік үшін күрес: тарих тағылымдары
Тарих беттері тәуелсіздік жолындағы шайқастар мен дипломатиялық жеңістерге бай. Әлемнің түрлі аймақтарында халықтар ғасырлар бойы отаршылдық езгіге қарсы бас көтеріп, өз билігін қайтаруға тырысты. Мысалы, АҚШ-тың тәуелсіздік соғысы (1775–1783) Британ империясынан бөлініп шығудың сәтті үлгісі болса, Латын Америкасындағы Симон Боливар бастаған қозғалыстар нәтижесінде XIX ғасырдың бірінші жартысында бірқатар мемлекеттер испан отаршылдығынан босап шықты. XX ғасырда ұлттық азаттық толқындары тіптен күшейді. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа мен Таяу Шығыста империялар ыдырап, Польша, Финляндия, Түркия сынды жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Ал екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Азия мен Африка құрлықтарында отарлық жүйе қарқынды ыдырап, ондаған ел дербестік алды. 1960 жыл тарихқа «Африка жылы» деген атпен енді, себебі дәл сол жылы бірден 17 африкалық ел тәуелсіздігін жариялады.
Кейбір халықтар тәуелсіздікке бейбіт келіссөздер арқылы қол жеткізсе, біразы ұзаққа созылған соғыстар мен көтерілістерді бастан кешті. Мысалы, Үндістан халқы ондаған жылдарға созылған бейбіт қарсылықтан кейін 1947 жылы Британ билігінен босады, ал Алжир Францияға қарсы сегіз жылдық соғыс нәтижесінде 1962 жылы азат ел атанды. Тарихи оқиғалар көрсеткендей, отарлаушы державалар кейде келісімге келіп, жаңа мемлекеттерді өз еркімен тәуелсіз деп таныды, ал кей жағдайда олардан күшпен ажырауға тура келген. Деколонизация дәуірінде кейбір аумақтар тыныш жолмен дербес мемлекетке айналды, ал көп жерде тәуелсіздік тек ұзақ жылғы күрес арқасында ғана келді. Мысалы, ХХ ғасыр ортасында Индонезия, Вьетнам, Кения, Ангола секілді елдер бостандық үшін азапты жолдардан өтті. Дегенмен бұл күрестер зая кетпеді. XX ғасырдың соңына қарай әлем картасындағы отар елдер толығымен дербестік алып, халықаралық қауымдастықтың тең мүшесіне айналды. 1991 жылы кеңестік социалистік республикалардың ыдырауы да жаһандық саясаттағы ірі бетбұрыс болды. Шығыс Еуропа мен Орта Азияда бірқатар жаңа егемен мемлекеттер өмірге келді. Осылайша, адамзат тарихы тәуелсіздік жолында табандылық пен бірлік қажет екенін талай мәрте дәлелдеді.
Тәуелсіздік – туған елдің тұғырын биіктетіп, халқына еркіндік пен даму жолын ашатын аса қадірлі құндылық. Жаһандық тарих көрсеткендей, азаттық еш халыққа оңай келген жоқ. Суверенитет үшін сан ұрпақ тер төгіп, күрес жүргізген. Бүгінде Қазақстан сол тәуелсіз мемлекеттер қатарында өзіндік орын алып, әлемге танылды. Егемендік алған уақыттан бері еліміз түбегейлі өзгерістерді бастан кешірді. Бір партиялы жүйеден көптүрлі саясатқа қадам басты, жабық жоспарлы экономикадан ашық нарықтық экономикаға өтті, бұғауда болған ұлттық мәдениет қайта түледі. Әрине, аяқтан нық тұру жолында жетістіктермен бірге кемшіліктер де болмай қалған жоқ. Алайда Қазақстан тәуелсіздігін тұғырлы ету бағытында табанды әрекет етіп келеді.
ХХІ ғасырдың сын-қатерлері де жаңа сипат алуда: геосаяси турбуленттілік, экономикалық дағдарыстар, ақпараттық соғыстар, климат өзгерісі – мұның бәрі жеке мемлекеттердің ғана емес, тұтас адамзаттың күш біріктіруін талап ететін мәселелер. Осындай күрделі кезеңде Қазақстан сындарлы сыртқы саясатымен, ішкі тұрақтылықты қолдаумен және жаһандық ынтымақтастықты арттыруға бағытталған бастамаларымен ерекшеленіп отыр. Тәуелсіздіктің мәні де осында – халқымыздың мүддесін қорғай отырып, әлемдегі бейбіт өмір мен өркендеуге өз үлесімізді қосу. Егемендік туын жоғары ұстап, тәуелсіздіктің тұғырын нығайту – Қазақстанның жаһандық аренадағы орны нығайып, мәңгілік ел ретінде дамуының басты шарттарының бірі болмақ. Еліміздің өткенінен алған тағылымы мен бүгініне деген сенімі жарқын болашаққа жол ашары сөзсіз.
София ТЕМІРБОЛАТ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!