Барған сайын өзара байланысты әлемде этникалық бірегейлену процестері елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Жаһандану, көші-қон және мәдениетаралық алмасу азаматтардың этникалық бірегейлігіне түрлі жолдармен бағдарлайтын және үйлестіретін динамикалық ортаны құруға ықпал етеді. Осы мақалада жаһанданудың мәдени динамикаға және бүкіл әлемдегі этникалық бірегейліктің дамып келе жатқан табиғатына әсерін анықтауға тырысамыз. Бұл мәселелер Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым комитеті қаржыландырып отырған «Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі этникалық азшылықтардың этникалық бірегейлену үдерістерін кросс-мәдени және аксиологиялық талдау» атты ғылыми жобасы аясында тереңінен қарастырылып жатқанын айтқымыз келеді.
Біз этникалық бірегейлікті түсіну жеке тәжірибе, мәдени ықпалдар, әлеуметтік контексттер және тарихи факторлардың үйлесімі арқылы қалыптасатын көп қырлы және динамикалық процесс деп болжаймыз. Зерттеулеріміз этникалық бірегейліктің орныққан ұғым емес екендігін, уақыт өте келе дамып, қоғамдық күтулер және түрлі мәдени белгілермен өзара әрекеттесу арқылы дамитынын көрсетуі ықтимал. Сонымен қатар жаһандану, көші-қон және мәдениетаралық алмасу секілді факторлар этникалық бірегейлікке қатысты заманауи көзқарастарды қалыптастыру және күрделі түсініктерді ілгерілетуде маңызды рөл атқарады деп ойлаймыз.
Жаһандану халықаралық байланыстарды жеңілдетсе де этникалық бірегейлікке қатысты кейбір парадокстары бар. Бір жағынан жаһандану мәдениетаралық алмасу мен әралуандылықты дәріптеуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан жаһандану проблемалар да туғызады. Мәселен, адамдар көптеген мәдениеттердің әсеріне тап болатындықтан дәстүрлі құндылықтарға ықпалы арта түседі. Демек, түрлі тектегі азаматтардың жаһандық араласуы белгілі бір этникалық топпен бірегейлену ерекшеліктеріне ықпалы болатындықтан үнемі бақылап отыруды қажет ететіндігін айтқымыз келеді.
Бұл тұста этникалық бірегейленуге көші-қон мен гибридті бірегейлік ықпал жасайтындығы анық. Мойындауымыз қажет, көші-қон бұрыннан этникалық бірегейленудегі өзгерістердің негізгі шапшаңдатқыш күші болып табылады. Шекарадан өткен адамдар гибридті бірегейлікке бай құндылықтары арқылы өздерінің мәдени мұраларын әкеледі. Осы динамикалық өзара әрекеттесу дәстүрлі және этникалық категориялардан тыс жеке тұлғалардың қалыптасуына ықпал етеді. Сондықтан болар көптеген елдердің азаматтары сыртқы мигранттар мен босқындардан қорқып жатады.
Саяхат жасау, бұқаралық ақпарат құралдары және цифрлық дәуір ықпал ететін мәдениетаралық алмасу түрлі мәдени элементтерге қатысты көзқарастар қалыптастыруға әкеледі. Тіл мен әр ұлттың асханасы секілді этникалық бірегейліктің дәстүрлі белгілері жаһандық мәдени игілікті жасайды. Осы ортақ мәдени кеңістік өзара тәуелді әлемді құруға көмектесіп, этникалық бірегейленудің дәстүрлі түсініктеріне қарсы тұрады. Сонымен қатар, цифрлық дәуір этникалық бірегейленудің жаңа өлшемдерін қалыптастырады. Өйткені, әлеуметтік желі платформалары адамдарға өздерінің этникалық бірегейлігін білдіру және бүкіл әлемдегі пікірлес қауымдастықтармен байланысу үшін кеңістік қамтамасыз етіп отыр. Онлайн кеңістік қиындықтар да туғызады. Елімізде арасында өз ұлттын жоғары қойып, өзге ұлттарды кемсітушілік орын алған оқиғалар осы ойымыздың дәлелі болмақ.
Этникалық бірегейленудің дамып келе жатқан процестері дәстүрлі шектеулерге қарсы тұрады, бірегейлікті неғұрлым инклюзивті түсінуге шақырады. Бір кездері этникалық топтарды анықтаған қатаң жіктеулер икемді және динамикалық тұжырымдамаларға жол беріп қойғанын мойындауымыз қажет. Қазіргі таңда азаматтар өздерінің тәжірибелерінің қиылысуын көрсететін күрделі бірегейлікті көбірек қабылдап жатыр. Күрделі бірегейлікті қабылдау азаматтардың қоғамдағы өзін-өзі сезінуі жолындағы елеулі өзгерістерге әкеледі. Ойлардың қиылысуы тұжырымдамасы азаматтардың бірегейлігіне ұлт, нәсіл, жыныс секілді түрлі әлеуметтік категориялардың тоғысуы арқылы қалыптасатынын мойындайды. Осылайша, күрделі, қиылысатын бірегейлікті қабылдаудың өсуі қоғамның әралуандылықты тануға қарай кеңірек ауысқанын көрсетеді. Демек, адам тәжірибесіндегі даму артады және дәстүрлі бірегейлік шеңберлері шектеулеріне қарсылық танытады.
Ғалымдар азаматтардың этникалық бірегейлікті түсінуін жеке, әлеуметтік және мәдени ықпалдар жиынтығын құрайтын күрделі және субъективті процесс екенін айтады. Этникалық бірегейлік серпінді процесс және отбасы тәрбиесі, мәдени ықпал, әлеуметтік өзара әрекеттесу, тарихи тұжырымдарға байланысты өзгеріске ұшырап отырады. Азаматтар өздерінің этникалық болмысын түрлі тәсілдермен түсіндіріп, көрсете алады. Кейбіреулер үшін бірегейлік мәдени тәжірибе, тіл және мұрада терең тамырланған болуы мүмкін, ал басқалары үшін ол жеке санасына қарай бейімделгіш болуы ықтимал. Сондықтан жаһандану, көші-қон және мәдениетаралық алмасу сынды факторлар этникалық бірегейліктің дамуына ықпал етеді деп отырмыз. Сонымен қатар қоғам көзқарастары, кемсітушілік және саяси динамика азаматтардың этникалық бірегейлігін қабылдауы мен бағдарлауына әсер етеді.
Қорытындылай келе этникалық бірегейлену процестері біздің жаһанданған әлемде терең өзгерістерге ұшырағанын айтқымыз келеді. Жаһандану, көші-қон және мәдениетаралық алмасу қиындықтар тудырғанымен, бірегейліктің неғұрлым бай және әркелкілігін көрсетуге мүмкіндіктер береді. Ең бастысы, бірегейлікті қалыптастырудың күрделілігін тану және оның динамикалық, үздіксіз процесс екенін мойындау қажет. Технологиялық жетістіктер ахуалында әлем «тарыла» беретіндіктен, этникалық бірегейленудің қыр-сырын түсіну және құрметтеу шынайы жаһандық қоғам құрудың шешуші факторына айналады.
Мұрат Насимов,
саяси ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!