Сейсенбі, 18 наурыз, 18:19

  • Қаз
  • Qaz

Бізге жаңалық
жіберіңіз:

+7(702)932-52-25
Жаңа шығарылым
№20,2133
18.03.2025
PDF мұрағаты

«Прокрастинация» феномені немесе неге біз істі кейінге қалдыруды жақсы көреміз?

18.03.2025

116 0

«Алдағы уақытта үйренсем деймін. Кейін оқимын. Ертеңнен бастаймын». Бұл сізге таныс сөздер ме? «Жалқаудың ертеңі бітпес» деген сөз бар қазақта. Қазіргі қоғамда адамдардың көпшілігі  білім алу, жұмыс істеу, маңызды шешім қабылдауда істі кейінге қалдыруға бейім екені жиі байқалады. Бірақ неге біз істі кейінге қалдырып, прокрастинацияға ұшыраймыз? Бұл әдет қайдан пайда болды және оның адам өміріне тигізетін әсері қандай? Зерттеп көрелік.

Психолог маман Гүлжайна Ғабитқызының айтуынша, прокрастинация – адамның белгілі бір тапсырманы орындауды кейінге қалдыру әдеті. Бұл әдет саналы немесе бейсаналы түрде болуы мүмкін. Көпшілігі өзіне жүк­телген міндетті соңғы сәтке дейін созып жүреді. Бұл құбылыс адамның психологиялық жағдайымен, мотивация деңгейімен, ішкі үрейлерімен және өзін-өзі реттеу қабілетімен тікелей байланысты.

– Прокрастинацияны көбінесе жал­қаулық­пен шатасты­рады, бірақ екеуі екі түрлі нәрсе. Жалқаулық – әрекет етуге деген ниеттің болмауы, ал прокрастина­ция – ниет болғанмен, оны кейінге шегеру. Бұл уақыт­ты басқарудың дұрыс жолын игермеген немесе эмо­циялық күйзелістен шы­ғудың амалын тап­паған адамдарда жиі кездеседі. Егер адам үнемі істі кейінге қалдырып отырса, бұл прокрастина­цияның бел­гісі. Кей­де адам бел­гілі бір жұ­мыстың күрделілігін тү­сінгені­мен, оны орындау­дың орны­на жеңілі­рек істерге на­зар аударады. Өйт­ке­ні күр­делі тап­сырманы орын­да­ғаннан гөрі, жеңіл жұмыс іс­теу оңайы­рақ кө­рінеді. Ал жалқау­лық – бұл мақсаттың не­­ме­се ниеттің бол­­мауы­нан туын­­дайтын жағ­дай. Мы­­­салы, тіпті үй жи­нау үшін де нақты мақ­сат қажет. Кез келген істі орындау үшін алдымен өзімізге нақты мақсат қой­­сақ, оны жүзеге асы­руға ұмтыламыз. Ал егер мақ­сат болмаса, жал­қаулық жеңіп, ісіміз кейінге қала береді, – дейді психолог маман.

Психологияда прокрастинация жеке тұл­ғалық әдет немесе мінез-құлық ретінде қа­растырылады, бірақ оны психикалық ауру деп тікелей атауға болмайды. Дегенмен егер ол адамның күнделікті өміріне, жұмысына және психикалық денсаулығына айтарлықтай әсер етсе, бұл күйзеліс, мазасыздық, өзін-өзі бағалаудың төмендігі сияқты психологиялық мәселелермен байланысты болуы мүмкін.

Прокрастинация деген не?

«Прокрастинация» сөзі латын тілінен шыққан, мұнда pro – «алға» немесе «кейінге», ал crastinus – «ертеңгі» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз адамдардың белгілі бір тапсырманы орындауды кейінге қалдыру әдетін сипаттау үшін қолданылады. Прокрастинация жаңа ұғым емес, оның тарихы ежелгі заманнан бастау алады. Мы­салы, ежелгі грек философы Сократ пен Аристотель адамның ойланып жасалмаған әрекеттерін сипаттай отырып, «акрасия» (ерік-жігердің әлсіздігі) деген ұғымды қолданған. Бұл адамның өзіне пайдалы екенін білсе де, қажетті істерді орындаудан бас тартуын білдіретін түсінік еді. «Прокрастинация» сөзі ағылшын тілінде алғаш рет 1548 жылы пайда болды. Бұл термин адамдардың жұ­мысты кейінге қалдыруына байланысты қолданыла бастады. Психология саласына прокрастинация ғылыми термин ретінде 1970-1980 жыл­дары кеңінен қолданыла бас­тады. Бұл кезеңде психо­логтар мен зерт­теушілер адамның уақытты бас­қару мә­­селелеріне назар аударып, өнімділік­ке әсер ететін фак­­­тор­ларды зерт­теді. 1977 жылы кана­да­лық психолог Пирс Стил про­крас­­ти­нацияны мо­ти­вация теория­ла­ры­мен байланыс­тыра отырып, оны те­рең зерттеуге кі­­­ріс­ті. Бү­гінде про­к­растинация – тек психологияда ғана емес, бизнес, білім беру және жеке даму сала­ларында да кеңінен тал­қыланатын маңыз­ды феномен. Ол адам­дардың мінез-құлқы мен шешім қабылдау процесіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі ретінде қарасты­рылады.

«Прокрастинация» феномені немесе неге біз істі кейінге қалдыруды жақсы көреміз?

Себебі мен салдары

Прокрастинацияның бірнеше негізгі се­беп­тері бар. Біріншіден, ол адамның пер­фекционизмге бейімділігіне байланысты болуы мүмкін. Мінсіз нәтиже көрсеткісі келген адам кейде тапсырманы бастауға қорқады, өйт­кені ол жетістікке жете алмау қаупін сезінеді. Екіншіден, прокрас­тинация адамның мотивациясының төмен болуы­нан туындайды. Егер адам белгілі бір істі орын­дауға қызы­ғушылық танытпаса немесе оның маңыздылығын сезінбесе, оны кейінге қалдырады.

– Жауапкершілікті сезіне алмаған адам ешқашан маңызды істі жасай алмайды – бұл факт. Маңызды істен қашып, жеңіл жолды таңдай бастайды. Мысалы, ойынқұмар адам жеңіл ақша табуды ойлайды. Оларды емдеу қиын, себебі олар шешім қабылдаудан және жауапкершіліктен қашып, ойын ойнауды жеңіл көреді, – дейді психолог.

Тағы бір себеп – тапсырманың тым күрделі болып көрінуі. Адам қандай да бір істі орындай алатынына сенімсіз болса немесе оның көп уақыт пен күш талап ететінін білсе, ол жұмысты бастауға ынтасы болмайды. Сонымен қатар адамдар кейде күйзелістен немесе эмоционалды шаршаудан қашу үшін де істі кейінге қалдырады.

Қала тұрғыны Жазира (есімі өзгертіл­ді – авт.) өзінде прокрастинация белгілерін бай­қап, психолог көмегіне жүгіну арқылы жұ­мысын тиімді жоспарлауды және уақытын дұрыс басқаруды үйренгенін айтады.

– Қажетті істерді орындау керектігін түсінсем де, оларды үнемі кейінге қал­дырып, орнына маңызы жоқ жұмыспен айналысып кететінмін. Кейде маңызды жұмысты бастауға ниеттеніп, бірақ әлеу­меттік желілерге кіріп немесе басқа жеңіл істерге көңіл бөлетін едім. ТikTok қарап, әлеуметтік желілерде көп уақыт өткізіп жүрдім, тіпті жұмысым жиналып жатса да оны орындауға асықпайтынмын. Істің маңызды екенін түсінсем де, оны орын­даудың орнына телефонға үңіліп, уақытты босқа өткізетінмін. Кейде тіпті өзіме: «Қазір бір-екі видео көріп алайын, содан кейін жұ­мысқа кірісемін» деп уәде беретінмін, бірақ ақырында, уақыт өтіп кетеді. Кейінірек, интернеттен прокрастинация туралы оқып, бұл әдеттің менің уақытым мен еңбек өнімділігіне қалай әсер ететінін түсіндім. Психологпен кеңесіп, өз жұмысымды дұрыс жоспарлауды үйрендім. Қазір істі кейінге қалдырмау үшін күнделікті тізім жасап, әр тапсырманы уақы­тымен орындауға тыры­самын, – дейді ол.

Заманауи технологиялар, әсіресе әлеу­меттік желілер мен интернет, адамдардың уақытын босқа өт­кізуіне себеп болуы мүмкін. Көпшілігі маңыз­ды істерді орындаудың орнына, әлеуметтік желілерде отыруды немесе видеолар қарауды жөн көреді. Бұл олардың еңбек өнімділігін төмендетіп, істі кейінге қалдыру әдетін кү­шейтеді. Прокрастинация  жаңа заманның мә­селесі ме, әлде ол бұрыннан бар құбылыс па?

Маманның айтуынша, жалқаулық бұрын­нан бар, алайда соңғы жылдары оның деңгейі айтарлықтай артқан.

– Қазіргі таңда адамдар өмірінің жарты­сын әлеуметтік желілерде өткізіп, өз өмі­ріне жауапкершілік алудан қашады, кері­сінше, басқалардың өміріне қызығады. Түрлі ұтыстарға қатысып, тіпті несие алып, жеңіл жолмен ақша, көлік немесе үй алуды қалайтындар көбейіп барады. Бүгінде көп­теген ата-ана бала тәрбиесін TikTok пен YouTube-қа тапсырып қойғандай әсер қал­дырады. Бұл да осыған үлкен әсер етеді. Мақсаты мен арманы жоқ адам көптеген істі кейінге қалдыруға бейім. Өзіне деген се­німі жоқ адам кез келген істі қиын әрі ауыр санап, оны орындаудың орнына үнемі кейінге шегереді. Мұндай адамдар көбіне «жатып ақша тапсам, еш күш жұмсамай өмір сүрсем» деген ойға беріліп, әрекет етуден қашады, – дейді Гүлжайна Ғабитқызы.

Маманның айтуынша, әлеуметтік желі­лер мен гаджет­тер прокрастинацияны күшейтіп, адамның наза­рын маңызды істер­ден бұрып әкетеді.

– Әлеуметтік желілер мен гаджеттер прокрастинация­ны күшейтеді. Оның ішінде дофаминдік тәуелділік қалыпта­са бастайды – лайк, қаралым сияқты нәрселер адамды содан ғана ләззат алуға үйретеді. Нәтижесінде, назары басқа нәрсеге ауып, адамның шынайы қалауы жоғала бастайды. Бүгінде адамдар подкасттар мен курстарға шектен тыс тәуелді болып алған, – дейді психолог.

Зияны қандай?

Прокрастинацияның зияны көп. Бірін­ші­­ден, ол адамның еңбек өнімділігін төмен­детеді. Уақытында орындалмаған тапсыр­малар жи­нақталып, күйзелісті күшейтеді. Бұл өз кезегінде адамның психологиялық денсаулығына кері әсер етеді. Сонымен қатар прокрастинация адамның кәсіби және жеке өміріне де зиянын тигізеді. Жұмыс уақытында бітпегендіктен, кәсіби беделі тө­мендеп, жоспарлары бұзылуы мүмкін.

Кейбір зерттеулер көрсеткендей, прок­растинация адам­ның жалпы өмір сүру сапасын төмендетеді. Уақытты дұрыс ұйымдастыра алмау, міндеттемелерді орындамау және үнемі уақыттың жетпеуі сияқты мәселелер өз-өзіне деген сенімсіздікке әкеледі. Бұл адамның психологиялық жағдайына, тіпті денсаулығына да әсер етуі мүмкін.

Прокрастинацияны жеңу үшін әртүрлі әдіс­тер қолда­нылады. Біріншіден, нақты жоспар құру керек. Тапсырманы кішігірім бөліктерге бөліп, оларды кезең-кезеңмен орындау – ең тиімді тәсілдердің бірі. Екін­шіден, уақытты басқаруды үйрену қажет. Белгілі бір уақыт аралығында тапсырманы орындап, демалуға уақыт бөлу – жұмыс өнімділігін арттыруға көмектеседі. Балаларды жастайынан осы әдеттен аулақ болуға үйрету үшін маман өз кеңесін айтты.

– Ата-ана баласының тәрбиесін әрқашан өз бақылауында ұстауы керек, тіпті ол 18 жастан асса да қадағалау керек. Бұрынғыдай өлең, қисса-әңгімелерді айтып отыру маңызды. Мен ата-аналарға балаларын ұйықтар алдында ертегі айтып беруге кеңес беремін. Телефоннан алыстату мүмкін болмағанымен, олардың ми қызметін дамытуға және ойлау қабілетін жақсартуға ықпал етуге болады, – дейді ол.

Сонымен қатар мотивацияны арттыру­дың да маңызы зор. Мақсат қою, мара­паттау, жетістігіне қуану – адамды ынталандыруға көмектеседі. Эмоциялық күйзелісті азайту үшін медитация, спорт немесе басқа да әдістерді қолдану пайдалы болуы мүмкін. Тағы бір маңызды мәселе – прокрастинацияның негізгі себебін анықтау. Егер адам тапсырманы орындауды не себепті кейінге қалдыратынын түсінсе, ол бұл мәселемен тиімді күресе алады. Кейде бұл үшін кәсіби психологтың көмегі қажет болуы мүмкін.

Прокрастинация – көптеген адамда кездесетін құбылыс. Ол әртүрлі себеп­терден туындайды және адамның өмі­ріне ай­тарлықтай әсер етеді. Өзін-өзі басқару, уақытты дұрыс жоспарлау және мотивацияны арттыру арқылы про­крастинациядан ары­лып, өмір сапасын жақ­сартуға болады. Маңыздысы – уақытты дұрыс ұйымдастырып, тапсырмаларды кейін­­ге қалдырмау. Ал сіз істі кейінге көп қал­­дырасыз ба? Күнделікті өмірде маңызды істер­­ді шегеріп, оның орнына жеңіл әрі уақыт алатын әрекеттерге көңіл бөлесіз бе? Мүмкін, дәл қазір орындау қажет бір жұмыс бар шығар, бірақ сіз оны кейінге қалдырып отырсыз ба? Ойланып көріңіз…

С.Темірболат

 


 

Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!

Тағы да оқыңыз: