Қоршаған ортаны қорғау – әлемдегі басты мәселе. Айналамыздағы барлық нәрсе қоршаған ортаны құрайды және біз оған қамқорлық жасауға міндеттіміз. Адамның кейбір әрекеті табиғатқа теріс әсер етуде, бірақ бірлескен әрекет арқылы әсерлі нәтижелерге қол жеткізе аламыз. Шығындарды шектеу, қорықтар құру, балаларды экологиялық мәдениетке тәрбиелеу ортақ үйіміз – планетаны сақтауға көмектесетін шаралардың бір бөлігі ғана.
Жыл сайын 5 маусымда атап өтілетін Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні – планетамыздың экологиялық проблемаларына назар аударуға арналған маңызды мереке. Бұл күн 1972 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясымен бекітіліп, содан бері қоршаған ортаны қорғау мәселелерін талқылау және шешу үшін маңызды жаһандық алаңға айналды. 1973 жылдан бері БҰҰ қоршаған ортаны қорғау бағдарламасының жетекшілігімен жыл сайын атап өтілетін дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні ғаламшарды қорғауға әлемнің түкпір-түкпірінен миллиондаған адам қатысатын ең үлкен жаһандық экологиялық платформаға айналды.
Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні – әрқайсымыз үшін планетамызды қорғауға өз үлесімізді қосу мүмкіндігі. Әрбір адам кішкентай әдеттерден бастай алады: бір рет қолданылатын пластикті пайдалануды тоқтату, энергияны тұтынуды азайту, жеке көліктің орнына қоғамдық көлікті немесе велосипедті пайдалану, ағаш отырғызу шараларына қатысу және табиғи аумақтарды тазартуға атсалысу. Тұрақты өмір салтына бағытталған әрбір қадам біздің планетамызды болашақ ұрпақ үшін сақтауға көмектеседі.
Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні құрылған күннен бастап ластанумен күресуге, биологиялық әртүрлілікті қорғауға және климаттың өзгеруіне қарсы күресуге бағытталған әртүрлі экологиялық бастамалар мен науқандардың катализаторына айналды. Осы жылдар ішінде пластикалық ластану, шөлейттену, ормандар мен сулы-батпақты жерлерді жоғалту және экожүйелерді қалпына келтіру қажеттілігі сияқты әртүрлі экологиялық мәселелерге баса назар аударылды.
2021 жылғы дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні «Қайта ойлау. Қайта жасау. Қалпына келтіру» тақырыбы таңдалды. Бұл бұзылған экожүйелерді қалпына келтіру және олардың одан әрі жойылуын тоқтату үшін әрқайсымыз өз үлесімізді қоса алатынымызды еске салды. 2022 жылы «Тек бір Жер» ұранымен бірінші дүниежүзілік экологиялық саммиттің 50 жылдығына және адамзаттың жалғыз үйін қорғау қажеттілігіне баса назар аударды. 2023 жылы проблеманы шешуде жаһандық ынтымақтастықтың маңыздылығын көрсете отырып, пластикалық ластануға қарсы күресуге баса ден қойды. Жыл сайын дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күніне қабылдаушы ел таңдалады, онда негізгі іс-шаралар мен жарнамалық акциялар өтеді. Мысалы, 2024 жылы Сауд Арабиясы жерді қалпына келтіруге және шөлейттену мен құрғақшылыққа қарсы күреске арналған іс-шаралар орталығына айналады. Бұл мерекенің халықаралық сипатын және ортақ экологиялық мақсаттарға қол жеткізуде әртүрлі елдердің күш-жігерін біріктіру қабілетін атап көрсетеді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметінше, жыл сайын мұхиттарға шамамен 11 миллион тонна пластик қалдықтары түседі, бұл көрсеткіш 2040 жылға қарай үш есеге артуы мүмкін. Бұл теңіз жануарларының қырылуына, су сапасының нашарлауына және адам денсаулығына зиянын тигізеді. Айналмалы экономикаға көшу 2040 жылға қарай мұхиттарға түсетін пластиктің көлемін 80 пайызға азайтуы мүмкін. Айналмалы экономика – бұл ысырапты барынша азайтуға және ресурстарды барынша пайдалануға бағытталған экономикалық жүйе. Дәстүрлі «сызықтық» модельдің орнына (шығару, өндіру, пайдалану, жою) айналмалы экономика барлық материалдар мен тауарлардың қалдыққа айналмай, мүмкіндігінше ұзақ уақыт бойы пайдаланылуын қамтамасыз етуге ұмтылады. Бұл қайта өңдеу, жөндеу, қайта пайдалану және ресурстарды үнемдеуге және қоршаған ортаға әсерді азайтуға көмектесетін басқа әдістерді қамтуы мүмкін.
Экологиялық проблемалар жер бетіндегі әрбір адамның өміріне әсер ететінін түсіну маңызды. Мысалы, ормандардың жойылуы және топырақ эрозиясы шөлейттенуге және СО2 шығарындыларына әкеледі. Қоршаған ортаға таралатын улы химикаттар тек табиғатқа ғана емес, адам денсаулығына да зиянын тигізеді.
Ауаның ластануы – адам денсаулығы мен қоршаған ортаға қауіп төндіретін тағы бір күрделі мәселе. Ластанудың негізгі көзі көлік, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, қалдықтар және тұрмыстық заттар. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне сүйенсек, дүние жүзінде тұрғындардың 90 пайыздан астамы ластанудың рұқсат етілген деңгейінен асатын ауамен тыныс алады. Бұл ұйым белгілеген рұқсат етілген сапа стандарттарынан бірнеше есе ластанған және халықтың денсаулығына қауіп төндіретін ауамен тыныс алады. Бұл мәселелерді шешу жаһандық күш-жігер мен әлемнің барлық елдерінің бірлескен іс-әрекетін талап етеді. Қоршаған ортаға қамқорлық жасау бір реттік науқан емес, әркімнің назары мен қатысуын талап ететін үздіксіз әрекет. Ол жаһандық жауапкершілік пен ғаламшарымызды қорғауға белсенді қатысуға, тұрақты даму жолындағы әрбір қадам маңызды және мағыналы екенін еске салады.
Экологиялық бастамалар аз емес
Ғылым айлығы аясында Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінде алғашқы халықаларлық экологиялық марафон өтті. Марафонның мақсаты – қолайсыз фактордың салдарын азайту жөніндегі мәселелерді талқылау, қоршаған орта, сумен жабдықтау және Арал өңірінің әлеуметтік-экономикалық дамуы саласындағы жобаларды іске асыруға жәрдемдесу, сондай-ақ экология және табиғи ресурстар саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту. 2024-2026 жылдары Қазақстан Аралды құтқару халықаралық қорына төрағалық етеді. Әртүрлі елдердің білікті ғалымдары Аралды құтқаруға және өңірдегі экологиялық жағдайды жақсартуға бағытталған бірлескен мемлекетаралық экологиялық, ғылыми-тәжірибелік бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асырумен айналыспақ. Қорқыт Ата университеті қоршаған ортаны сақтау және теріс әсерді азайту жұмыстарына белсенді атсалысуда. Бұл Қазақстандағы экология және тұрақты даму саласындағы маңызды рөлін растайды. Бұл ретте «Электр энергетикасы, техносфералық қауіпсіздік және экология» білім беру бағдарламаларының жетекшісі, техника ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор Гүлнар Сыдықовадан университетте қоршаған ортаны қорғау жобалары туралы білдік.
– Университетте қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылыми зерттеулер үшін күн және жел электр станцияларын белсенді түрде пайдаланамыз. Жалпы жел және күн электр станциялары тұрақты дамуда маңызды рөл атқарады. Бұл қоршаған ортаны ластамайтын таза өндіріс көзі. Бұл жаңартылатын энергия көздерін және олардың экожүйеге әсерін зерттеуге мүмкіндік береді. Күн батареялары мен жел станциялары тікелей университет аумағында орнатылған. Олар бізді энергиямен қамтамасыз етіп ғана қоймай, біздің зерттеулерімізге, тәжірибеге негіз болады. Студенттер мен оқытушылар бұл технологиялардың қоршаған ортаға тигізетін әсерін азайтуға қалай көмектесетінін зерттеу үшін бірге жұмыс істейді. Біз қоршаған ортаға ең аз әсер ететін энергияның максималды мөлшерін алу үшін олардың жұмысын қалай оңтайландыру керектігін зерттеп жатырмыз. Біз сондай-ақ бұл технологияларды қалалық инфрақұрылымға қалай біріктіруге және үйде пайдалануға болатынын зерттейміз. Біздің мақсатымыз – жаңартылатын энергия көзін барлығына тиімді ету. Жел электр станциялары парниктік газдарды шығармайды және қазба отындарына тәуелділікті азайтуға көмектеседі. 2021 жылы «Электр энергетикасы, техносфералық қауіпсіздік және экология» кафедрасы жанында қуаты 18кВ күн-жел электр станциясы ашылды. Қазіргі таңда станциядан қуаты 18кВ болатын электр энергиясын өндіреді. Өндірілетін электр энергиясы 5 оқу ғимаратының ауласын жарықтандыруға және асхананы жарықтандыруға жұмсалып жатыр. Сонымен қатар 2023 жылы күн-жел электр станциясы Қазақстан мен Корея Республикасының Е3 конвергенция технологиясы және көміртекті бейтарап қолдау жөніндегі бірлескен зертханасы атанды, – дейді қауымдастырылған профессор Гүлнар Сыдықова.
«ECO LIFE» үйірмесі
Экологиялық мәселелер өзекті болып отырған заманда Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің студенттері қоршаған ортаны қорғау жұмыстарына белсене қатысуда. Олар тек теорияны оқып қана қоймай, алған білімдерін іс жүзінде қолдана отырып, аймақ экологиясының сақталуына үлес қосып жүр. Біз олардың кейбір бірегей жобалары, соның ішінде жаңартылатын энергия көздерімен жұмыс, қалдықтарды қайта өңдеу, қалалық флораны зерттеу, ғалымдар мен зерттеушілердің жаңа ұрпағы экологияға деген көзқарасты қалай өзгертіп жатқанын білдік.
– Студенттеріміз өсімдіктер мен ағаштардың түрлерін зерттеп, ботаника саласында белсенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізуде. Бұл зерттеулер тек теориямен шектелмейді, студенттер алған білімдерін практикада белсенді түрде қолданады. Университетте «Eco life» клубы жұмыс істейді, онда студенттер әртүрлі бұйымдар жасау үшін қайта өңделген материалдарды пайдаланады. Бұл шығармашылық дағдыларды дамытуға ғана емес, сонымен бірге қалдықтарды азайтуға көмектеседі. Біз қалдықтарды қайта өңдеумен айналысатын компаниямен меморандумға қол қойдық, енді студенттер университет ғимараттарынан экобокстарға жиналған қалдықтарды одан әрі өңдеу үшін төрт түрге сұрыптап, қалдықтарға екінші өмір сыйлап, қайта өңдеу процесін тиімді етуде. Біздің жобаларымыздың бірі калифорниялық құрттарға қатысты. Студенттер бұл құрттарды өсіріп, олардың топырақты жақсартуға қосқан үлесін зерттейді. Калифорния құрттары органикалық қалдықтарды құнарлы топыраққа айналдырып, компост жасауда белсенді қолданылады. Калифорния құрттары тұзды және жарамсыз топырақ сапасын жақсартуда маңызды. Олар органикалық қалдықтарды азот, фосфор және калий сияқты қоректік заттармен байытылған құнарлы топыраққа айналдырады. «Биология» мамандығының докторанты Дархан Даниярұлының «Бөлме өсімдіктерінің микроклиматын автоматтандыру» жобасы бар. Тәулігіне қажетті мөлшерімен суды тамшылап суару технологиясы өсімдіктің өзіне қажетті қолайлы ортаны құру, жаңа технолгиялар арқылы қажетті температураны ұстап тұруға пайдаланылады. Осы жоба аясында арнайы инновациялық құрылғылар жасалып, жүйе бағдарлама арқылы басқарылады. Қоршаған ортаны қорғауда жобаның үлкен көмегі тиеді. Қаладағы ағаштарды зерттеуге арналған жобамыз да бар. Студенттер жасыл желекті көбейтіп, ауаны тазартатын ағаштардың қай түрі қалалық орталарға қолайлы екенін біледі. Жалпы біздің студенттер қоршаған ортаны қорғау және тұрақты дамуға бағытталған жобаларға белсенді қатысады. Біз студенттеріміздің білім алып қана қоймай, оны іс жүзінде белсенді түрде қолданып, планетамыздың сақталуына үлес қосып жатқанын мақтан тұтамыз, – дейді Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің «Электр энергетикасы, техносфералық қауіпсіздік және экология» кафедрасының аға оқытушысы Светлана Жүргенбайқызы.
«Жасыл мектеп» жобасы
Қаладағы Әли Мүсілімұлы атындағы №101 мектеп-лицейі білім беру саласындағы үздік мектеп. Білім ошағы «Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасының жүзеге асырылуы мен экологиялық білім беруді дамыту мақсатында 2021 жылдан бастап «Жасыл мектеп» пилоттық жобасын ендіру бойынша тірек білім беру ұйымы ретінде бекітілген болатын. «Жасыл мектеп» жобасы – білім алушылардың табиғатқа құндылық қатынасын қалыптастыруға, білім берудің экологиялық бағыттылық деңгейін арттыруға, қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мәселелері бойынша жастардың хабардар болуына, өскелең ұрпақтың табиғатқа жауапты көзқарасын тәрбиелеуге, экологиялық сауатты мінез-құлықты қалыптастыруға бағытталған кешенді білім беру жобасы.
– «Жасыл мектеп» пилоттық жобасының облыстық тірек білім беру ұйымы – №101 мектеп-лицейі базасында ғылыми негізделіп, сараптамадан өткен жобалар облысымыздың басқа білім беру ұйымдарына таратылып отыр. Облыстағы «жасыл мектептер» желісі қалыптасып, жетекші ғалымдардың қатысуымен мазмұндық толықтыру бағытында нысаналы жұмыстар жүргізіледі, сол арқылы «Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасының облыс көлемінде жүзеге асуына білім беру саласының да үлесі қосылады. «Жасыл мектеп» жобасы аясында мектепте республикалық форум өткізілді. Форум Қорқыт ата университеті мен мектеп арасындағы байланысты көрсетті. Форум аясында Күлбарам Сәдуақасқызы атындағы химия кабинеті ашылды. Облыстық білім басқармасының, облыстық оқу орталығының, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің және Әли Мүсілімов атындағы №101 мектеп-лицейінің ұйымдастыруымен «Жасыл мектеп: экологиялық бағытталған оқытудың инновациялық шешімдері» тақырыбында халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өтті. Конференцияның мақсаты – экологиялық білім беру және табиғатты қорғау бағытында теориялық, практикалық дағдылары бар экологиялық сауатты тұлғаны қалыптастыру. Мектеп Л.И.Гумилев атындағы Еуразиялық Ұлттық университетімен бірлесе «Жасыл мектеп – жасыл колледж – жасыл университет» бағытында қазақстандық және шетелдік ғалымдар мен практиктерді ақпарат алмасу мақсатында халықаралық конференция өтті. Сонымен қатар Беларусь елінің Green office BSPU ресурстық орталығы «Жасыл волонтерлар мектебі» халықаралық онлайн марафонында «Жасыл мектебіміздің» оқушылары, ұстаздар және халықаралық эко еріктілер арасында өтті. Жалпы «Жасыл мектеп» жобасы аясындағы өзге білім ошақтарымен тәжірибе алмасып, жобаның ауқымын кеңейтуге үлес қосып келеміз. Бұл жоба аясында әрбір тәрбиеленушінің бойына экологиялық сананы қалыптастырады. Мәселен, «Сыр бөбегі» балабақшасымен «Жасыл балабақша», «Жасыл мектеп», «Жасыл Университет» арасында тығыз байланыс бар, – дейді мектеп директоры Айгүл Өткелбаева.
«Жасыл мектеп» жобасы аясында мектепте «Жасыл сақшы» эковолонтерлар тобы бар. Эковолонтерлар мектептің тірі табиғат бұрышындағы және сыныптардағы гүлдерге ерекше күтім көрсетуде. Сонымен қатар мектеп ауласында оқушыларға демалыс аллеясы құрылған. Қазіргі таңда мектеп аллеясында ағаштың 20 түрі, гүлдердің 30 түрі егілген.
– «Жасыл сақшы» эковолонтерлер тобы гидропоника әдісі арқылы аквапоника құрылғысында жасылдар өсірілуде. Сондай-ақ мектебімізде оқушыларға жаратылыстану пәндерінде теориямен қатар практикалық жұмыстарды жүзеге асыру, оларды еңбекке баулу, келешекте жылыжай ісінің маманын дайындап, қысы-жазы балғын көкөністермен қамтамасыз ету мақсатында жылыжай жұмысы үшінші жыл қатарынан жұмыс жасауда. Жылыжайда көкөністер минералды мақта мен ағаш үгіндісінде өсіріледі. Көкөністер тамшылап суару тәсілі арқылы суарылады. «Жасыл сақшы» эковолонтерлер тобы табиғатты қорғау мақсатында мектептен шыққан қалдықтарға сауалнама жүргізу арқылы ең көп жиналатын қалдық қағазбен картон қалдықтарынан үгіту және престеу әдісі арқылы қағаз бен картоннан жеңіл және тиімді биоотын жасады. Сонымен қатар «Жасыл сақшы» эковолонтерлар тобы құрамы сүт, айран, қымыз, түрлі өсімдік майлары мен шөп қайнатпаларынан тұратын экологиялық табиғи сабындар жасап шығарып жатыр. Мектепте «Eco sneki» атты экологиялық таза кептірілген жемістер бренді бар. Олар мектепте экологиялық таза жемістерді арнайы дегидратор аппаратында кептіреді. Дүниежүзілік биоалуантүрлілік туралы әдебиеттерге шолу жасап, жануарлар түрлері мен қоршаған орта нысандарының халықаралық деңгейде қабылданған күндерін анықтау арқылы виртуальды экокүнтізбе әзірленді. Мектебімізде экологиялық сауаттылықты қалыптастыру және экологиялық тәрбиені насихаттау мақсатында, Тedx форматында экосағат өтуде. Экологиялық білімді қалыптастыруда QR код арқылы мультимедиялық ақпаратпен қамтылған эко әліппені қолданысқа енгізе отырып, танымдық білімдерін кеңейтуде. Сонымен қатар жақында «Жасыл мектеп» жобасы аясында арнайы мобильдік қосымшасы мен сайты іске қосылды, – дейді мектеп директоры Айгүл Алтынбекқызы.
Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күнінде планетаға әсеріміз бен әлемді таза және жасыл ортаға айналдыру, қоршаған ортаны қалай өзгертуге болатыны туралы ойланайық. Бұл күн бәріміз үшін экологиялық мәселелерге жауапты болашақтың бастамасы болсын. Есіңізде болсын, табиғатқа қамқорлық жасау тек мемлекеттің ғана емес, әрқайсымыздың міндетіміз. Табиғатты аялап, келешек ұрпақ үшін бірге қоршаған ортаны қорғайық. Себебі біз бірге әлемді өзгерте аламыз.
София Хайруллақызы
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!