Қазақ үшін қолөнердің орны ерекше. Қолөнер – халықтың тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын, салт-дәстүрін айқындайтын мәдениет кілті іспетті. Сол киелі өнердің бірі – ши тоқу. Ұмыт бола бастаған ши тоқу өнерін қайта жаңғыртып жүргендердің бірі – Зылиха Календар. Ол 20 жылдан бері ши тоқумен айналысып келеді. Оның өнеріне біз де қызықтық.
– Зылиха апай, ең алдымен өзіңіз туралы айтып өтсеңіз. Ши тоқуды кімнен үйреңдіңіз ?
– Бала кезімнен сурет салуға, әдемілікке, көркем дүниелерге жақын болдым. Қағаз бетіне сурет салғанды жақсы көретінмін. Ал ши тоқуды ең алғаш сіңілім Камиладан үйрендім. Содан бері бұл өнерге ғашықпын десем де болады. Еңбекті сүйсең, ол сені шеттетпейді. Бұл – төзімділік пен тиянақтылықты қажет ететін іс. Қиындығы көп болғанымен, нәтижелі жұмыс.
– Шидің қандай түрі бар? Қандай мақсатта қолданылады?
– Жалпы ши екі түрге бөлінеді: ақ ши және орама ши. Ақ ши – күнделікті тұрмыста кеңінен қолданылған, өрнекпен әшекейленбеген түрі. Көбіне киіз үйдің оң жағына ілінеді. Оның ішіне ас-ауқатты, айран-сүтті, құрт-майды сақтаған. Тіпті ақ шиді «шыпта» деп те атайды, оған құрт жаятын болған. Ал орама ши – түрлі ою-өрнек салынып, әшекейленіп, киіз үйдің сыртқы жағын қаптау үшін қолданылған. Бұл киіз үйдің жылуын сақтаған.
– Шиді қалай тоқиды?
– Ши – құмды және таулы аймақта өсетін өсімдік. Қазан, қараша айларында жинау маусымы басталады. Бұрын ата-бабаларымыз шиді түпкі тамырымен бірге тартып алып, ши тоқитын болған. Қазіргі таңда біз тамырына зақым келтірмей жинауға тырысамыз. Жиналған шиді алдымен кептіріп, тазалаймыз. Одан кейін шидің сұлбасы, дизайны жасалады. Қиялға ерік беріп, түрлі өрнек табамыз. Ши тек тұрмыстық бұйым ғана емес, ол арқылы эстетикалық образ жасаймыз. Әрі қарай жүнді бояу процесі басталады. Бұл аса мұқияттылықты қажет ететін іс. Түстің үйлесімді болуы шарт. Содан кейін ғана тоқу жұмысы басталады.
– Шиді заманауи интерьерге сай етіп тоқуға бола ма?
– Әрине, болады. Қазіргі заман жаңашылдық пен креатив дәуірі. Ши тоқу – көненің көзі болғанымен, оның заманға бейімделуіне еш кедергі жоқ. Мысалы, шетелдік туристер түрлі көрмелерде біздің қолөнер бұйымдарымызға қызығып, сәндік бұйым ретінде де қолданады. Тіпті, тоқылған шиді қабырғаға ілінетін декоратив ретінде пайдаланғанын көргенде қуанасың. Ұлттық өнерге жан біткендей күй кешесің. Осы қолөнермен айналысып Қазақ хандығының 550 жылдығына, EXPO-2017 халықаралық көрмесіне, Қырғызстандағы қолөнершілер фестиваліне, көшпелілер фестиваліне қатыстым. Әсіресе, Қырғызстанда өткен байқауда шиден жасаған бұйымдарым ерекше бағаланып, кубок иелендім. 2023 жылы Түркістан облысында өткен «Ұлы Жібек жолы бойындағы тоқыма және зергерлік өнер» атты халықаралық қолөнер шеберлерінің жәрмеңкесіне қатысып, «Тұран» номинациясын иелендім. Сонымен қатар Астана қаласында өткен халықаралық «Гагарин көктемі» байқауынан орын алдым. Бұл еңбегімнің бағаланғаны деп білемін. Бастысы, талмай еңбектену керек. Мұнан бөлек, қатысқан облыстық, қалалық, аудандық қолөнершілер байқауы қаншама. Ең маңыздысы тәжірибе жинау деп білемін.
– Өнер адамы ретінде шабытты қайдан аласыз?
– Әр туындым – менің шабыт көзім. Қолымнан шыққан әр бұйым өз баламдай. Кейде тіпті шидегі оюлар өзімен-өзі сөйлеп тұрғандай сезіледі. Өнерде шекара жоқ. Ұлтық бұйымға сұраныс жоғары болып жатса, әрі қарай ұмтылуға күш береді. Ізденісте болып, тоқтамау керек.
– Қазір технология дамыған заман. Бұл қолөнерге кері әсер етпей ме?
– Адамның қолымен жасалған бұйым ешқашан құнын жоғалтпайды. Себебі шебердің орнын техника алмастыра алмайды. Жасанды интеллект те, роботта да шынайы шеберлік пен рухты алмастыруы мүмкін емес. Сондықтан сұраныс бар және бола береді.
– Шәкірт тәрбиелеп жүрсіз бе?
– Иә, шәкірттерім бар. Қазір №206 «Жиделіарық» орта мектебінде қолөнер үйірмесінде сабақ беремін. Онда қыздарға ши тоқу, сурет салу, тігін тігу, моншақтан бұйым жасауды үйретемін. Жастардың бойындағы шығармашылықты оятуға тырысамын. Үйренемін деген адамның бетін қақпаймын, тек ынта мен ниет болса болғаны.
– Сұхбатыңызға рахмет.
Әңгімелескен Айдана Бахтияр
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!