Үш аяқты акула нені меңзейді немесе арзан күлкінің қаупі

Бұл не нәрсе өзі?

Бүгінде әлеуметтік желі жастардың өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Әсіресе, TikTok сияқты платформаларда қысқа әрі әсерлі видеолар мен мемдер кеңінен таралып, әлемнің түкпір–түкпіріндегі жас ұрпақты өзіне тартуда. Мемдер – бұл көңіл көтеру құралы ғана емес, сонымен бірге жастардың өзін–өзі танытуы, ой–пікірін білдіру, әлеуметтік құбылыстарды әзілмен жеткізу.  

Соңғы уақытта TikTok желісінен жануарлар кейпіндегі мемдерді көрген шығарсыз. Бұл мемдер ЖИ көмегімен жасалып, қарапайым жануарлар бейнесін күлкілі әрі абсурдтық формада көрсетеді. Мұндай бейнелер жастардың назарын бірден аударады. Бұл күлкілі мемдер тек көңіл көтеру ғана емес, жастар мұны жаңа заман мәдениетінің бір бөлшегі ретінде қабылдауда.

Бұл трендтің жастар, әсіресе «альфа» ұрпағына әсері маңызды. Өйткені олар технологиямен бірге өсіп, интернет мәдениетін күнделікті өмірінің негізі ретінде қабылдайды. Осыған байланысты, мемдердің мазмұны мен олардың психологиялық және танымдық әсерін түсіну маңызды.

«Tralalelo Tralala», «Bombardino Crocodilo», «Lirili Larila» сынды оғаш атаулар мен бейнелер жастардың миына күні-түні сіңіп жатыр. Аталған мем кейіпкер­лері – жасанды интеллект арқылы жасалған, адам мен жануардың белгілерін біріктірген бейнелер. Олар оғаш қимылдар жасайды, мағынасы жоқ дыбыстар шығарады, тіпті диалогтары логикаға сай келмейді. Бірақ дәл осы мағынасыз дүние жастар мен балалар үшін тартымды болып отыр. Себебі олардың миы үнемі жаңа, ерекше, бұрын болмаған ақпаратты іздейді – ал бұл мемдер сол қажеттілікті толтыруда. Түрі жануар, сөйлеуі түсініксіз. Бұл мемдердің басты мақсаты – логиканы бұзу, күлкі арқылы ойсыздыққа жетелеу.

 «Тралалейло Тралала» – бұл мем­де жасанды интеллектпен жасалған үш аяқты акула бейнеленген, ол аяғына Nike брендінің аяқ киімін киіп, «tralalelo tralala porco dio e porco Allah» деп қайталайды. Тілі түсініксіз, бірақ жеңіл, жаттанды әрі күлкілі. Мағынасы ше? Google аудармашының көмегіне сүйеніп аударып көрдік. Нәтижесінде, «tra­lalero tralala сөзін шошқа құдай» деп аударып берді. Әрине, бұл толық­қанды дұрыс аударма болмауы да мүмкін. Дегенмен дінді қорлап, мазақ ететін бұл мәтіннің аудармасы қорқынышты.

«Бомбардиро Крокадило» – бұл крокадилдің басы мен әскери бом­балаушы ұшақтың денесін біріктірген гибридті кейіпкер. Оның мәтіні: «Bombardino Crocodilo un fottuto alligatore volante che vola e bombarda i bambini a Gaza e in Palestina. Non crede in Allah e AMA le bombe». Бұл мәтінді Google аудармашы «Бомбардино Крокодило – Газа мен Палестинада балалардың үстінен ұшатын және бомбалайтын аллигатор. Ол Аллаға сенбейді және бомбаларды жақсы көреді» деп аударады.

Тізбектей берсек, бұлардың саны өте көп, есепсіз. Біріктіретін бір белгісі, бұл бейнелердің бәрі әлеу­меттік желіге «#brainrot» хэштегімен таралып жатыр. Ол – «мидың шіруі» деген мағына береді. Қазіргі таңда TikTok желісінде осы хэштегпен 1,5 миллионға жуық бейне жүктелген.

«Brainrot» – жай ғана интернет термині емес. 2024 жылы Оксфорд сөздігі оны «жыл сөзі» деп жа­риялаған. Сол жылы АҚШ-тағы Сан-Диего университетінің психолог­тары жүргізген зерттеуінде 8-12 жас аралығындағы балалардың кон­тентке тәуелділігі артып келе жат­қаны көрсетілген. Олардың айтуынша, жасанды интеллектпен жасалған бейнелер адамның миын ұзақ мерзімді көңіл көтеруге емес, «шок» пен «реакцияға» үйретеді. Бұл  баланың зейінін тұрақсыз етеді.

Бұл жерде туатын сұрақ: ЖИ жасап берген контенттің шекарасы бар ма? Біз күлкі үшін қарап жүр­ген бейнелер баланың логикалық қабілетін, тілдік мәдениетін, өмірді тану дағдысын бұзып жатқан жоқ па?

– Қазіргі таңда әлеуметтік желі­лерде кеңінен таралып жатқан жануарлар кейпімен біріктірілген мақ­сатсыз видеолар, баламалы ма­ғы­нада жасалғандығы туралы естіп жатырмыз және де зерттей келе көзіміз жетуде. Әрине, мұндай мақ­саттағы видеолар ересек адамдардың көңілін аудармасы анық, бірақ әлі ой өрісі толық дамымаған бала­ларға кері әсерін тигізетіні сөз­сіз. Қазіргі жасөспірімдер мен бүл­діршіндеріміздің ой-санасын улау және қате түсініктерді «дұрыс» деп ойлату өте оңай болып кетті. Осы себепті енді өсіп келе жатқан баланың дамуы мен сөйлеу тілі бұзылып, кешеуілдеу көп. Бұл жерде балалардың дұрыс дамуына және алдағы өмірінде зияны тимеуіне қоғамның және ата-ана­лардың атқаратын қызметі зор. Ол үшін балаларымыздың не нәрсе­мен айналысатындығынан бөлек, қандай бағыттағы видео­материалдар, мультфильмдер кө­ретіндігіне аса мән беріп назар аударуға шақырамын. Бала бо­лашағы – басты назарда болуы қажет, – дейді «Sirius» инклюзивті мектепке дейінгі ұйым меңгеруші­сі,  педагог-психолог Досмұхаммед Сұлтанбекұлы.

Ата-ана мен қоғам енжар қал­мауы керек. Баланың не көріп жүр­геніне мән беру – бұл бақылау емес, жауапкершілік. Балаларға мем­дерге балама боларлық сапалы мульт­фильмдер, ұлттық кейіпкерлер, шы­найы мазмұн ұсыну – уақыт талабы. Әлеуметтік желілерден алыстату емес, саналы пайдалану мәдениетін қалыптастыру қажет.

Жануарлар кейпіндегі мемдер – бүгін күлкілі, бірақ ертеңгі ұрпақ­тың ойлау жүйесіне соққы болуы мүмкін. Бұл жай ғана тренд емес, бала­ның дамуына ықпал ететін қуатты құрал. Біз бұған бейжай қарамауымыз керек. Өйткені арзан күлкі бола­шағымызға қауіп.

Нұржан НҰҒЫМАДИЛЛА

Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!