Соңғы кезде мектеп оқушыларының орамал тағу жайы көп қозғалып кетті. Бұрынғы Білім және ғылым, қазіргі оқу ағарту министрі көтерген бастаманы қолдаушылар да бар, қарсы шығушылар да аз емес. Түптеп келгенде, кез келген елдің өзіне сай тұрмыстық дүниетанымы, тарихы, киім үлгісі қалыптасады. Ол – тарихтан тін тарқатқан, бабалар дәстүріне негізделген үрдіс.
Әлқисса…
Арада қанша уақыт өтсе де дәуір діңгегінен ажырамай әдепкі әдісімен көне дүние күмбірін жарқын болашаққа жалғаған жастар көші жетіліп келеді. «Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер» деген даналық сөз тегін айтылмаса керек-ті. Әке айбарымен ұл тәрбиеленсе, ана мейіріміне бөленіп қыз жетілсе ұрпақтар сабақтастығы жалғасын тапқаны. Келешек көкжиегіне қол созған жеткіншектер жайлы пікір айтылуы заңдылық. Олардың сөйлеу мәдениеті мен киім киюі, көшеде жүріп-тұруы туралы сан салалы ойлар айтылып та, жазылып та жүр. Соның бірі – соңғы кезде қоғамда қызу талқыланып жатқан мектеп жасындағы қыз балалардың орамал тағу мәселесі.
Біреудің қаңсығын таңсық етіп, қолдан сән жасаудың қажеті жоқ
Тақырып төңірегінде көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ғалым, профессор Мырзатай Жолдасбековке хабарласып, ойын білген едік.
– Қазақ халқының қалыптасу тарихы тым тереңде жатыр. Ендеше оның киім киюі де ерте замандардан жалғасып келеді. Біз ешкімге еліктеп киім кимегенбіз. Өз Отанымыздың ұлттық дәстүр-салтымызға сай киімдері бар. Оның әртүрлі атаулары да жеткілікті. Арнайы мезгілдерге бейімделіп тігілген бас киім үлгілері де көптеп саналады. Сондықтан біреудің қаңсығын таңсық етіп, қолдан сән жасаудың қажеті жоқ. Ұлттық киім үлгілеріміз ішкі, сыртқы сұлулыққа үйлесімді етіліп, салтанат-ғұрыпқа негізделген. Ол қымбат маталардан тігіледі. Бұрынғы замандарда ата-бабаларымыз киімді жүн және жібек матадан, киізден, аң терісінен тігетін болған. Қазақтар құланның, ақбөкеннің, жолбарыстың, сусардың терілерінен тігілген киімдерді қымбат бағалаған.
Қазақ әйелдерінің ұлттық киімі негізінен, көйлек, кимешек, жаулық, сәукеле, камзол, көкірекшеден тұрады. Әшекейленіп ажарланған әйел киімдері төрт топқа бөлінеді. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен бәйбішелер киімдері. Ал қыз киімдері кестелі, кең етекті, мол қаусырмалы болып келеді. Мұхтар Әуезовтің айтуынша, киімдер аймақ ерекшеліктеріне қарай да бөлінеді. Қыздардың бөріктеріне үкінің, көк құтанның немесе тотының қауырсыны тағылған. Құндыз терісімен жиектелген бас киімдер «кәмшат бөрік», алтынмен кестеленгені «алтын бөрік», маржандармен әшекейленгенін «қалмаржан бөрік» дейді. Барқыттан немесе қамқадан тігілген жаздық жеңіл бас киім тақия деп аталады. Қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі – сәукеле. Ол алтын және күміс тиындармен, інжу-маржандармен безендіріледі. Алғашқы нәрестесі дүниеге келісімен жас әйел ақ матадан тігілетін – кимешек киген. Әйелдер бас киімі сәукеле, бөкебай, кимешек, күндік, желек, шәлі, тақия, жаулық деп бөлінеді. Бас киімдердің барлығы қымбат, қалың матамен тысталады. Қазақ қызды еркін өсірген. Киімнің барынша сымбаты мен ою-өрнегіне мән беріп, әрбір әшекейінде халқымыздың тарихы көрініс тапқан. Ол – біздің ұлттық мәдениетіміз, салт санамыз. Сондықтан одан асып кетпеуіміз керек. Дәстүріміз дәріптеліп, салтымыз сақталу қажет, – дейді ғалым Мырзатай Жолдасбеков.
Хиджаб сөзінің мағынасы қандай?
Қазақ қай замандарда да қазақ болып қалуы керек. Ұлт болашағы ұрпақ тәрбиесімен тығыз байланысты. Сондықтан жас жеткіншектердің ұлттық салт санасын жаңғыртып, тарихын тани түсуге үндеу керек. Жоғарыда ғалымның айтқан дәйекті дерекнамалары осыны меңзейді. Ал қасиетті Құран кәрімде бұл жайлы не айтылған? Асыл дініміз не дейді? Осыған байланысты дін өкілдерінен сұрап білдік.
– Бұл күні елдің аузында жүрген хиджаб деген не? Ең алдымен соның мағынасын біліп алсақ. Хиджаб негізінде Құран сөзі. Яғни қасиетті сөз. Олай болса өзін мұсылман санайтын адамның хиджаб сөзін аузына алудан сақтанудың да, оған үрке қараудың да еш жөні жоқ. Ал оның нақты мағынасына келсек, қазақша атауы ақжаулық деп аталады. Құран кәрімнің «Ағраф» сүресінде жұмақтықтар, тозақтықтар және екеуінің ортасында қайда барары белгісіз ортада қалған топтар туралы сөз болады. Олар алыстан тілдессе де бірін-бірі көре алмайды. Себебі екі жақтың ортасында қазақша айтсақ ақжаулық барлығы айтылады. Мұнда ақжаулық перде, шымылдық мағынасында қолданылған. Пайғамбар Мұхаммед (с.ғ.с.) «Әйелдеріне бір нәрсе сұрайтындар хумур артында тұрып сұраңдар»,– делінген. «Сад» сүресінде Сүлеймен (ғ.с.) пайғамбарға әкелген сәйгүлік аттардың шауып көзден ғайып болғанға дейінгі жүйріктігін тамашалап қарап тұрғанын, олардың лезде көзден ғайып болғанын баяндағанда, көзге көрінбей кетуді осы хумур сөзімен суреттеген. Олай болса, мұнда «көрінбеу», «көзге шалынбау», «көзге түспеу» мағыналары білдірілген. «Фуссилат» сүресінде Алла тағаланың бұйрығына қарсы болғандар жайлы баяндалады. Қарсы болғандар «Сенің айтқаныңа жүрегіміз жабық, құлағымыз керең. Себебі, біздің арамызға бір хумур түсірілген», – дейді. Бұған байланысты үзетін бөгет», «қалың перде» мағынасында келеді. «Шура» сүресінде: «Алла тағала қалаған адамына хуруб артынан тілдесіп, уаһи жібереді», делінген. Мұнда да тікелей көзге көрінбей, тілдесуді білдіреді. «Исра» сүресінде: «Алла Елшісі (с.ғ.с.) Құран оқыған кезде ақиретке сенбегендердің арасына хумур түсіріледі», – дейді. «Мәриям» сүресінде: «Тақуа Мәриямды бөгде адамдардың көзіне түсірмеу үшін олардың арасына бір хумур түсірілді», – делінген. Бұл арада бөгде, жат көздерден қорғау үшін көрсетпейтін шымылдық, перде, қалқан мағынасында келеді. Осы сүрелерден хиджабтың яғни ақжаулықтың мағынасын айқын түсінуге болады. Бұл әйелдердің сырт көзге ибалы көрінуі әрі сырт көздерден қорғануы үшін киілетін киім. Қазақ – бүлдіршін қыз баладан бастап ақжаулықты әжеге дейінгі аралықтағы әйел адамның өзіне сай бас киім үлгісін жасаған дана халық. Осылайша шариғат талабына сәйкес әйел адамның бас киіміне қатысты теңдессіз киім үлгісін, мұсылманша киіну мәдениетін қалыптастырған. Мәселен, бүлдіршін қыздарға әртүрлі теңге, моншақпен әшекейлеген, үкі, үлпілдек қауырсын қадаған тақия, бөрік кигізген. Жалаңбас жүргізбеген. Жалаңбас жүрудің мұсылман шариғатында мәкрүһ екендігін осылайша жас кезінен үйретіп, игі әдетті бойына қалыптастырған. Бойжетіп, балиғатқа толған бойжеткендер әр түрлі зерлі бас киімдер киген. Кейде моншақпен әшекейленген кестелі орамалды тағатын болған. Ал бойжеткен қызға құда түсіп, қалыңдық атанған сәттен бастап оның басына әсем сәукеле кигізілген. Сәукеле төбесі үшкір болып келетін түрлі меруерт, маржан, моншақтармен сәнделген бас киімнің ерекше түрі. Сәукеленің төбесінен төмен мол етіп түсірілген жаулық пердесі болған. Қалыңдық оны киген кезде басқа қыздан ерекшеленіп тұратын, әрі сәукеленің жаулық пердесі оның шашын, құлақ, мойын секілді нәзік көрікті жерлерін бөтен көзден жасыратындай етіп тігіледі. Бұл бөтен елге ұзатылатындығының белгісі саналған. Кимешек әйел адамның көкіректұсын жасырып тұратындай етіп тігілген. Осылайша, жаулық кимешек қазақ әйелдерінің мұсылмандық әрі әйелге тән сәндік киімі болып қалыптасты. Міне, біз байырғы замандарда қолданылған мұсылмандык әрі ұлттық құндылығымызды қайта жандандыруымыз қажет. Ол ұрпағымыздың тәрбиелі иманды болып жетілуіне септігін тигізеді, – дейді ҚМДБ Ғұламалар кеңесінің мүшесі, «Нұр Мүбәрак» университетінің ұстазы Мұхиддин Исаұлы.
Ұрпағының киіміне ұлты ұялмау керек
Дәстүрлі қазақ қоғамында орамалдың ерекше бағаланғандығын халық арасындағы «Орамал тон болмайды, жол болады» деген мақалдан айқын аңғаруға болады. Орамал пайдалану мақсатына қарай жаулық орамал, қол орамал, бет, орамал, сулық орамал, майлық орамал деп бірнешеге бөлінеді. Сонымен қатар оның көлемі, түрі әр өңірлерде әрқалай болып ұлттық ерекшеліктермен безендіріледі. Оны адамдар өзара сыйластық пен ықыласты көрсету үшін бір-біріне сыйға берген. Отбасында орамал таққан анасын көріп өскен қыз бала ана бойындағы ізгілікке қарай бой түзейді. Ибалық, инабаттылық тағылымдарын бойына сіңіреді. Ал ол өз кезегінде ұлт болашағы, ұрпақ тәрбиесіне ерекше екпін бермек. Бұл жайында білім саласы ардагерінің ойын тыңдап көрдік.
– Хиджаб кию – Алла тағаланың әйел баласына жүктелген парызы. Ол жөнінде Құран кәрім сүрелерінде толық айтылған. Хиджаб – араб тілінен аударғанда «орамал», «жамылғы», «бүркеніш» деген мағынаны білдіреді. Үйден тыс, қоғамдық орындарда ұзын етек, жеңді киім кию мұсылман әйелдерінің парызы саналады. Елімізде соңғы кезде қоғамдық пікір көрігін қыздырып тұрған «хиджаб» мәселесіне әр адам бей-жай қарамауы керек. Қазақ жалпы қашан да ұрпақ тәрбиесіне бей-жай қарамаған ұлт. Әсіресе қыз бала тәрбиесіне ерекше мән берген. Мұсылман әйелдер өзге де ер адамдар назарын өзіне аудармауы қажет. Қазір үстерін тұмшалап, қара киініп, ел назарын өздеріне аударып жүргендер өзге елдің салт-дәстүріне еліктеп жүргендер. Қазақ әйелдері мұндай киімдерді ешқашан кимеген. Мәселен, бұрынғы киноларда қара ұзын көйлек киіп, бетін жауып жүрген бірде-бір көрініс жоқ қой. Үлкен әже-апаларымыз кимешек киіп, қыздар тақияларын киіп жүрген. Ұзын киме, бет-аузыңды бүркеп жүр деп те айта алмаймыз ол шариғатқа қарсы келгендік. Бірақ жарасымды әдемі жеңіл матадан өте ұзын етпей киюге болады деп ойлаймын. Сондықтан менің айтатыным, ұрпағының киіміне қарап ұлты ұялмау керек, – дейді білім саласының ардагері, «Алтын алқа» иегері Сәуле Саидова.
Жақсымызды жарастырып, үрдісімізді үйлестірейік
Бүгінгі заман жаңарған, жасарған, толысқан кезең. Жаңа технологиялар ғасыры. Әлем елдері алдында айшықты орнымызды қалыптастыру үшін ел болашағы саналатын жас жеткіншектеріміздің бітім-болмысын осы бастан түзеуіміз керек. Өйткені олардың ішкі жан дүниесі мен сыртқы келбеті тонның ішкі бауындай қабысып тұруы тиіс. Ал біз қозғап отырған орамал тағу мәселесі соның бір қыры ғана. Осы турасында ата-аналардың ойында сұрауды жөн көрдік.
– Біз дінін ұлықтаған, дәстүрін ұмытпаған елміз. Қастерлі құндылықтар қатарына бала тәрбиесін қосамыз. Ол – өзекті. Өйткені бала – көзіміздің нұры, көңіліміздің шуағы. Ата-ана мейіріміне шомылып, тәрбиесін темірқазықтай бағдар ете білген ұлтпыз. Сондықтан ата-ана жүрген ардақты жол балаға баспалдақ. Бұрынғы кезде аналарымыз басынан ақ жаулығын тастамаған. Сонысымен қадірі артып, киесі сақталған.
Бүгінде қоғамдық орындарда, мектепте немесе көшеде шашын жайып жүрген қыздарды көптеп кездестіресің. Ол біздің таным-түсінігімізге жат ұғым. Қыз бала ешқашан шашын жайып жүрмеген. Ол жаман ырымға баланған. Жақыны қайтыс болған әйел шашын жайып, жоқтайтын болған. Демек шашты жаю – қаралы хабардың белгісі. Ал ел арасында айтылып жатқан орамал тағу мәселесі күн тәртібінде тұр. Оның негізі қыз баланың жалаңбас жүрмеуіне отбасы тәрбиесіне меңзеліп отыр. Әрине, қасиетті Құран кәрімде балиғат жасына жеткен қыз баланың өзге жат көздерден қорғанып жүруі жайлы жазылған. Бірақ ол бүркеніп ал деген сөз емес. Бұл мәселені біржақты қараумен ештеңе шешілмейді. Хиджаб киюді мектеп жасындағы балиғатқа толған қыз балаларға міндеттелсе екі ұдай көзқарас пайда болады. Хиджаб киіп келген балаға өзгелері басқа сипатта қараса ол өзін жайсыз сезінуі мүмкін. Тіптен ортадан өзін аулақ ұстауды қалайтын жағдайға жетуі ықтимал. Сондықтан мұны әріден зерделеп, әлі де жан-жақты қарау керек. Өзім де отбасында үш қыз тәрбиелеп отырмын. Қай ата-ана болсын бала тәрбиесіне аса мән береді. Қазақ ұғымында қыз баласы нәзік жаратылған. Сондықтан оның тәрбиесі үлкен жауапкершілік. Ұлт келешегі, ұрпақ тәрбиесін жетілдіре түсу үшін байырғы қолданыстағы тақия немесе басқа да асыл бұйымдармен безендірілген бас киімдерді кигізуді қайта жаңғыртсақ. Ол үшін республика көлемінде біріңғай форма енгізу керек. Бұл бір жағынан дәстүрімізді жаңғыртса, екінші жағынан қыз бала тәрбиесіне үндеу болады, – дейді Т.Есетов атындағы №264 мектеп-лицейі ата-аналар комитетінің төрағасы Марат Аралбаев.
Бір жақты қарауға болмайды
Қазақ әйелі болмысынан сәнді, шариғатымызбен үйлесімді киімдер киген. Заман талабы мен ұлттық түсінігімізге орай киім үлгілерін киюді оң босағада отырған қыздарымызға дәріптеп баулысақ, ұлттық тәрбиенің тамыры тереңдей түспек. Осы орайда саналы ғұмырын білім беру саласына арнап келе жатқан педагог, Қорқыт ата атындығы Қызылорда мемлекеттік университеті тарих кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Айтжан Оразбақовқа жолығып, аз-кем әңгімелескен едік.
– Сіз қаузап отырған тақырыпты біржақты қарауға болмайды. Оның түпкі төркінін терең зерделеп, оң шешім шығарған абзал. Қыздарды құқығынан шектеуге де заң аясында тыйым бар. Тұмшаланып киім кию Иран, Ислам республикаларында белең алған. Радикалды мемлекеттердегі діни ұстанымдар біздің табиғатымызға жат. Ал қазақ танымында қыз бала атқа мініп, садақ атып еркін өскен. Қазақ салт-дәстүрінде қыз бала ешқашан бетін бүркемеген. Оны үлкендер жаман ырымға балаған. Сондықтан тарихи санамызды қайта сілкіндіріп, бабалар дәстүрін дәріпті жалғап, аналар жүрген жолға жастарымызды жұмылдыра білсек, біздің ұтқанымыз. Шариғатына шынайы болып, Құдайына ұдайы құлшылығын жасасын. Оған талас жоқ. Ал бірақ өзіміздің дара болмысымызбен қазақы қалпымызға сай киіну керек деп есептеймін, – дейді тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Айтжан Оразбақов.
Тілші түйіні
Әже көкейіндегі иба, ана жүрегіндегі имандылық ұрпақ санасына сәуле сеуіп тұруы керек. Қазақ қыздары ешқашан жүзін жаппаған. Қай қоғамда, қандай дәуірде болсын қазақы қасиеттеріміз исі Алаш баласының ұранындай ұлықтала бермек. Оның ұрпақ жадынан ұмыт қалмауына үн қосу әркімнің өз еншісінде.
Тұрар БЕКМЫРЗАЕВ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!