Алты алаштың анасы атанған Сыр бойы талай өнер тарландарының түлеген тұғыры. Сыр сүлейлері шоғырының көрнекті өкілі – Тұрымбет Салқынбайұлы.
Тұрымбет жыраудың басқа замандастарынан өзіндік ерекшелігі сөз құнарын жаңа заманғы үрдістермен байытудағы қызметінен анық байқалады. Ақынның шығармаларында діни түсініктер мен ескі ұғымдардан ада таза да терең қазақы дүниетанымдық өлшемдер кеңінен қолданылған. Әсіресе оның өлеңдерінен сол кезеңмен үндестікті аңғаруға болады. Демек, тұтастай толғаулары публицистикалық сарынға құрылған.
Бала жырау атанған Тұрымбет жырау Салқынбайұлы 1868 жылы Қармақшы ауданы, Ақтөбе ауылында дүниеге келген.
Жыраудың әкесі Салқынбай Сыр бойындағы Қарақұм өңірін жайлаған орта дәулетті кісі болған. Қарақұмда «Салқынбай құмы» деп аталатын ақ шағылды, биік жалды төбе бар. Салқынбайдан Жадыра, Тұрымбет, Қолдабек, Молдабек туады. Тұрымбет жырау бала кезінен домбыра тартып, ән айтқан, сөзге жүйрік болған. Ағасы Жадыра да үлкен шайыр болған кісі. Бірақ, ол інісінің өнері басым екенін байқап: «Бір үйден екі жырау шыққанымыз ерсі болар», – деп жолын талантты інісі Тұрымбетке беріпті.
Тұрымбет жырау ескіше оқып, ауыл молдасынан сауатын ашады. Одан әрі өз бетінше ізденіп, Шығыс поэзиясының інжу-маржандарымен сусындайды. Жастайынан мақтау, сынау, мінеуге шебер, өлеңді табанда шығарып айтуға шебер болған. Бұған оның Балқы Базар, Дүр Оңғар, Даңмұрын сынды өнер жүйріктерінің соңынан еріп, үлкен сайыстарға қатысуы елеулі септігін тигізеді. Бертін келе бала жырау терме, толғау, т.б. ұзақ жырларды айтумен қатар, Шығыстың қисса-дастандарын мақамына келтіріп орындайды.
Бала жыраудың өнерін Сыр, Ырғыз, Нұрата өңірлеріне белгілі Төребай би Пышанұлы да жоғары бағалаған. Атақты би Дүр Оңғарды бас ақын деп оң жағына, Тұрымбетті жас ақын деп сол жағына отырғызып, екеуіне де үлкен сый-құрмет жасаған. Алмат би Тобабергенұлының бірде екі араздасқан елді бітістіріп, татуластыру мақсатында халыққа аса әйгілі Дүр Оңғар, Жиенбай, Тұрымбет жырауларды арнайы шақыртып алып, үшеуіне бірдей бір ұйқас, бір ырғақпен өлең-айтқызып, сөз салмағын сарапқа салғаны белгілі. Араздасқан ел үш жыраудың сөзінен кейін ақылға келіп, бір-бірімен шұрқырасып көріседі. Сөз құдіретін, киелі өнердің қадір-қасиетін дала билері осылай бағалаған екен.
Тұрымбет жырау – кезінде тек Қармақшы өлкесінде емес, одан тыс Арқаның Ұлытау, Сарысу, батыстағы Ақтөбе, Ырғыз өңірлерін сондай-ақ Өзбекстан, Қарақалпақстан, Түркменстандағы қазақ ағайындарды жиі аралап жыр айтқан. Сондай сапарларда Сырдың сазын өзіндік ерекше мақаммен орындап, дарынды жырау атанған. Жырау өзінің және Сыр сүлейлерінің терме саздарын кеңінен насихаттаумен бірге, Шығыстың қисса-дастандарын да жалықпай орындайтын шеберлігімен талайды таңдай қақтырған.
«Тұрымбет бала жастан өлең-жырға әуестеніп, оларды жиын-тойда домбыраға қосып, мәпелеп айтатын болғандықтан бала жырау атанған. Содан кейін жиырма жасында-ақ, табанда суырып салып айтатын сандуғаш дарынды жыраудың бірі болған», – дейді белгілі әдебиет жанашыры, шежіреші қарт Әлқуат Қайнарбаев.
Сыр сүлейлерінің көрнекті өкілі, халық ақыны Қуаныш Баймағанбетов «Сымбатты Сырдың сұлу сүлейлері» толғауында:
«Кетеде Шораяқтың Омары өтті,
Өлгенше өлең-жырды жоғары етті.
Даңмұрын, Ешнияз бен Оңғар жырау,
Тұрымбет бес Бозғылдан бұлар да өтті», – деп оны топжарған дүлділдердің алдыңғы қатарында атайды.
Ал белгілі жыршы-жырау, Сыр сүлейлерінің көрнекті өкілі Балқашбай Жүсіпов өзінің ұстаздарына арнаған термесінде:
«Тұрымбет – ән атасы Кіші жүздің,
Тоғытқан әннің кесте көп өрнегін», – деп жырлайды.
Жырау шығармашылығы өз кезіндегі уақыт пен заманның тыныс-тіршілігімен үндес. Оның көптеген өлең, толғаулары қазақ поэзиясындағы бұрынғы өткен ақындар мен жыраулар поэзиясына тән көркемдік тәсілдер мен айшықты нақыштарға толы.
Қос дәуірдің жыршысы Тұрымбет жыраудың «Бай құдасына», «Аманбай байға айтқаны», «Бір ісім болыс, билер, келді ортаңа», т.б. өлең-жырлары қазан төңкерісіне дейінгі, яғни патшалық дәуірдегі байлардың озбыр іс-әрекеттерін батыл әрі ашық әшкере еткен шығармалар болса, «Озбырлық заңы өзгеріп», «Топтастық кедей бірленіп», «Өмір нұры», т.б. көптеген толғауы Қазан төңкерісі әкелген өзгерістер мен жаңа заман тақырыбына арналған.
Қай дәуірде өмір сүрмесін, ақын-жыраулар ол өз дәуіріндегі қарапайым халықтың мұңын жырлап, жоғын жоқтайды. Тұрымбет жырау өзі өмір сүрген дәуірдегі халықтың басына түскен ауыртпашылықтарды отты жырлары арқылы батыл сынайды. Бұған оның «Айттым сөз серлетпекке соңғы ұлыққа», «Қоштайсың бір-біріңді қулар кілең», «Белсенді келінге», т.б. өлең-жырлары дәлел болады.
Ол бір шығармасында туған жерге деген сағынышын былайша өлеңмен өрнектейді:
«Қармақшының қаласы,
Жағалай біткен ағашы,
Сырдарияның саласы,
Орман дария аман ба?!-
Бізден сәлем айтыңдар,
Қалмасын қағыс солар да!», – деп Cырдағы ел-жұртын ғана емес, оның ұшқан құс, жүгірген аң, жорғалаған жәндігіне дейін сағынып, аңсап жүргенін жүрекке жылы жеткізе біледі.
Жыраулық өнердің хас шебері Тұрымбет Салқынбайұлы Жеңіс салтанатына арналып Қызылордада өткен үлкен жиынды ашу құрметіне ие болады. Ұстазының осы жиынға арнаған «Шат көңілден» атты толғауын сонда шәкірті Молдахмет Дабылұлы орындайды.
«Мен келген Қармақшыдан қартың едім,
Қарыштап талай жерді шалқып едім.
Ізінде өлең-жырдың жүрген кезде,
Біреуден кем, біреуден артық едім», –
деп басталатын осы термесі үшін жырауға алты қанат ақбоз үй сыйға тартылыпты.
Бүгінде Қармақшы ауданында Тұрымбет жырау Салқынбаев атындағы музыка мектебі жұмыс істейді. Онда көптеген шәкірттер түрлі жанрлар бойынша білім алуда. Осы білім ордасында жыраудың ұрпағы Жарқынбек Тұрымбетов терме, толғау айтып, ата жолын лайықты жалғастырып жүр. Бұл атадан балаға мирас болған өнер құндылығының дәріпті жалғасы еді.
Жырау есімі халық жүрегінде мәңгі жасай бермек. Шайырдың «Талайды таңырқатқан жырау едім» кітабы жарық көрді.
Ол көз жұмар алдында Бозарқаштағы өз үйінің шаңырағына қарап жатып, іні-қарындастарына, туыстарына: «Қарақтарым-ау, мына үйдің ішінде өлең өріп жүр ғой, теріп алсаңдаршы», – деп соңғы аманатын айтып үлгеріпті.
Тұрар БЕКМЫРЗАЕВ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!