Алдағы уақытта «бұл қайдан келген әкім?» деген сұрақ қойылмайтын болады. Себебі ауыл әкімдері секілді, аудан әкімдерін де халық өзі сайлайды. 2024 жылы аудан әкімдерін сайлау басталады. Бұл жоспар Президенттің былтырғы Жолдауындағы тапсырмасына сәйкес пилоттық жобада жүзеге асады.
Президент тапсырмасына сәйкес сайлау жүйесіне жаңашылдық енгізілгені белгілі. 2021 жылғы 25 мамырда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Соған сәйкес ауыл әкімдерін елді мекен тұрғындары тікелей дауыс беру арқылы сайлау құқығын иеленді. Сондай-ақ бұл лауазымға тұрғындардың өзін өзі ұсынуына мүмкіндік жасалды. Бюллетеньдерде «бәріне қарсымын» деген тармақ қосылды.
Биылғы наурызда халыққа арнаған Жолдауында Президент аралас сайлау жүйесін енгізуді ұсынғаны белгілі. Мұндай пропорционалды-мажоритарлы үлгіде сайлаушылардың мүддесі ұлттық және өңірлік деңгейде толық көрініс табатыны анық. Соған сай Мәжілістің депутаттық корпусының 70 пайызы пропорционалдық, 30 пайызы мажоритарлық тәсілмен жасақталмақ.
«Партияда жоқ азаматтар Мәжіліске ғана емес, жергілікті өкілді органдарға да сайлана алмайды. Мұны ашық мойындауымыз керек. Соның салдарынан халықтың сайлау науқанына қызығушылығы күрт төмендеді. Сайлауды керек қылмайтын адамдардың қатары көбейді. Олар өздерінің дауысы маңызды екеніне, ел өмірін жақсартуға ықпал ете алатынына сенбейтін болды. Ашығын айтсақ, қазір жұрт депутаттарды аса тани бермейді. Осындай жағымсыз жайттарды ескере отырып, мен аралас сайлау жүйесіне көшуді ұсынамын. Сол кезде барлық азаматтардың құқығы толық ескеріледі», – деді Мемлекет басшысы өз Жолдауында.
Сонымен қатар Мемлекет басшысы аудан әкімдерін сайлау процесін жеделдету қажет екенін және «Аманат» партиясы белсенді түрде қатысу керегін атап өтті.
«Алдағы уақытта біз аудан әкімдерін сайлаймыз. Менің ойымша, аудан әкімдерін сайлауды ұзаққа созудың керегі жоқ. Бұл процесті жеделдету қажет. Осы сайлауға партия лайықты кандидаттарды ұсыну арқылы белсенді түрде қатысады», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Жаңа Қазақстанды құруға өзгеріс енгізіп, аяқ басқан еліміздің алғашқы қадамы осы болмақ. Орталық Азия елдері ішінде Қазақстан Республикасы аудан мен ауыл әкімдерін сайлау құқын халықтың өзіне тапсырған алғашқы мемлекет болып есептелді. Аталған саяси пилоттық жоба билік пен халықтың арасын жақындата ала ма? Осы сұраққа жауап алу мақсатында Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің «Философия және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасының доценті, саясаттанушы Ербол Әбеновті әңгімеге тартқан едік.
Аудан әкімдерін сайлау ашық қоғамға негіз бе?
Саясаттанушыға алғашқы қойған сұрағымыз осы болды.
– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қаңтар қасіретінің салдарынан қоғамда саяси-экономикалық реформаларды іске асыруды жүзеге асыру мақсатында «Жаңа Қазақстан» құру туралы бастама көтерді.
Президенттің бұл бастамасы қоғамда кеңінен қолдау тапты. Саяси саладағы реформалар демократиялық дамуға жетелейтін біздің бағыт-бағдарларымызды бекемдей түсетіні анық. Сонымен қатар саяси жүйені қайта түлетіп, мемлекетті басқару істеріне азаматтардың белсенді түрде қатысуына ықпал етеді.
Қазақстан қоғамын жаңартудың маңызды факторларының бірі – жергілікті өзін-өзі басқару істерін реформалау болып саналады. Ал жергілікті өзін-өзі басқару істеріндегі алғашқы қажетті маңызды шара әкімшілік-аймақ бірліктері басшыларының халықтың сайлауы арқылы анықталып, қызмет жасау үдерісі. Бұл мемлекеттің ішіндегі саяси биліктің орталықсыздандырылуы болып табылады. Міне, бұл ашық қоғамға бағытталатын еліміздің алғашқы демократиялық қадамы бола алады деп санаймын. Бұл – барлық дамыған елдердегі қалыптасқан дәстүр, – дейді ғалым.
Бұл жүйенің қаншалықты өзгеріс әкелетінін ешкім дөп басып айта алмайды. Дегенмен саясаттанушы Ербол Әбеновтің пікірінше, қазіргі қоғамдық өмірде, атап айтқанда азаматтардың тұрмысын, коммуналдық қызметтер, жеке бас қауіпсіздігі, әлеуметтік қорғау және басқа да аймақ кеңістігіндегі ауыл тұрғындарының отыз жыл бойы жинақталған мәселелерін шешу мен жолға қоюда, тек мемлекет ұйымдарының қауқарының жетпейтіні белгілі. Сондықтан осы жүйе арқылы, яғни халық сайлаған аудан әкімдеріне аудан көлемінде атқаратын ерекше өкілеттіліктер мен құзіреттіліктер берілуі қажет. Жергілікті өзін-өзі басқару демократиялық басқарудың маңызды шартының бірі ретінде мемлекетті жергілікті маңыздағы мыңдаған мәселеден босатады. Осындай жағдайда ғана, қоғамдағы азаматтардың сұраныстары қанағаттандырылып, қоғамда өзгерістер болады.
Атап айтқанда, азаматтардың талап-тілектерін, мұқтаждықтарын жоғары билік ұйымдары арқылы емес, жергілікті аудан әкімшілігінің ұйымдары арқылы шешуге мүмкіндік туады. Сонымен қатар бұрыннан қордаланған проблемаларды ауданның жергілікті ұйымдары өздері шешуге қол жеткізеді.
Қалай болса да жергілікті өзін-өзі басқару тәжірибесі арқылы әкімшілік-аймақтық бірліктердегі басшыларды халықтың сайлауы демократиялық үрдіс ретінде тұтас қоғамдық-саяси өмірге енгізілуі қажет.
Аудан әкімдерін сайлауға халық дайын ба?
Аудан әкімдерін сайлау халық үшін тиімді болуы мүмкін. Бірақ рушылдық, тамыр-таныстық деген бар ғой. Бұл сұраққа саясаттанушы былай жауап берді.
– Қоғамдағы соңғы жылдардағы саяси-экономикалық дағдарыстары, әсіресе биылғы қаңтар оқиғасы нәтижесінде халықтың саяси санасы біршама жоғары көтерілген сияқты. Сондықтан халық қоғамның демократиялық бағытта дамуына мүдделі болып отыр. Осыған сүйенсек, әрбір азамат өзінің және кейінгі ұрпақтың жарқын болашағы үшін саналы саяси ұстанымын қалыптастырып, салауатты ойлау қабілеттерін арттыра алды ғой деп есептеймін. Ауыл әкімдерін сайлау үдерісін бастарынан өткізген халық, аудан әкімдерін сайлауға тәжірибелері жеткілікті болар деп айта аламын.
Дегенмен, біздің қоғамдағы бұрыннан қалыптасқан басты қасіреттің бірі рушылдық пен жершілдік екені анық. ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған біз үшін, архаизм тұрғысындағы бұл қоғамдық дерттің осы күнге дейін көрініс беруі өте өкінішті ұлттық трагедия. Билік ұйымдары мен ел басшылығы қызметіндегі адамдардың шыққан тегіне емес, біліміне, іскерлігіне, адалдығы мен парасаттылығына қарай бағаланатынын екінің бірі білетін сияқты. Дегенмен кейбір ескішіл трайбалистердің азғыруы мен насихатына еретіндер баршылық. Сонда да болса, бұл қоғамдық дерт аудан әкімдерін сайлау нәтижелеріне аса қатты әсер ете қоймас.
Менің ойымша, аудан әкімдерінің сайлау барысына билік ұйымдары өкілдерінің жасырын араласып кету қаупі көбірек болады деп санаймын.
Себебі біздің жоғарғы мемлекеттік құрылымдардың билікті қолдарынан барынша шығарғысы келмейтіні айдан анық. Сондықтан аудан әкімдерін сайлау науқанында қоғам белсенділік танытып, мемлекетке тәуелсіз сайлау комиссияларын құруға күш салуы керек. Ол үшін сайлау комиссиясының құрамына биліктен талап ете отырып, қоғамға жанашыр, қоғам мүддесін ойлайтын, адал азаматтарды енгізу қажет.
Сонымен қатар ең маңызды мәселе аудан әкіміне лауазымына жергілікті жағдаймен өте таныс, халықтың қамын ойлайтын, білімді, іскер, сол аймақтың тумалары кандидат ретінде тіркелуі қажет. Сайланған аудан әкімдерінің атқарған қызметінің есебі халық тарапынан қатаң сұралуы тиіс.
P.S. Аудан әкімдерін сайлау – «Жаңа Қазақстанды» құруға үлкен мүмкіндік деген тоқтамға келуге болады. Дегенмен халық тұрмысын жақсарту үшін қандай да бір өзгеріс қажет болса, сайлаудың әділ өтуі маңызды. Ол халыққа да байланысты. Руласын, туысын тағайындамай, елге шын жаны ашитын азаматты таңдау қажет. Ол үшін сайлауға түсетін кандидатқа туысым, бауырым да қарамау керек.
Сайлау дегеніміз – халықтың үні, халықтың пікірі. Демек әділ қоғам құрудың алғышарты мен іргетасы осы аудан әкімдерін сайлаудан бастау алары анық. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» идеясының басты ұстанымы да осы.
Айтолқын АЙТЖАНОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!