Құлақ, тамақ, мұрын аурулары – бұрыннан белгілі дерт болғанымен, қазір өзектілігі арта түсті. Ірі қалалардың қарбаласы, экологиялық жағдай, шулы орта, құлаққап пен гаджеттерді шамадан тыс қолдану есту мүшесіне, тыныс алу жолдарына түсетін салмақты еселей түсуде. Осындай кезде аурудың алдын алу, дер кезінде дұрыс диагноз қойып, тиімді ем жүргізе алатын білікті ЛОР–дәрігердің рөлі ерекше. Осы ретте қазіргі құлақ ауруларының ерекшеліктері, жастардың құлаққапты жиі пайдалануы және құлақ оталары туралы «Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқармасы Медициналық орталығы» ауруханасының жоғары санатты дәрігер–оториноларингологы, құлаққа эндоскопиялық оталар жасайтын тәжірибелі ЛОР–хирург Медет Маханбетпен сұхбаттасудың сәті түсті.
– Қазіргі кезде ең жиі кездесетін құлақ аурулары қандай? Негізгі себептері ретінде нені атар едіңіз?
– Мен ЛОР-хирург ретінде көбіне жоспарлы отаға келетін науқастарды қабылдаймын. Күнделікті тәжірибеде екі үлкен бағыт жиі кездеседі. Бірі – мұрынмен дұрыс демалудың бұзылыстары, екіншісі – құлақтың созылмалы аурулары мен естудің төмендеуі. Мұрын ауруларына келсек, адамдардың көбі мұрынмен еркін демала алмауға, түнде аузын ашып ұйықтауға, басы ауырғанын айтып шағымданып келеді. Тексергенде мұрын пердесінің қисаюын жиі көреміз. Кейде бұл ауру емес, сүйек-шеміршек бөлігінің өсу ерекшелігі ғана. Бірақ перде қатты қисайса, мұрынның шырышты қабаты ісініп, ауа өтуі қиындайды, бұл құлаққа да әсер етуі мүмкін.
Құлақ ауруынан жедел іріңді ортаңғы отит, дабыл жарғағының перфорациясы, соның әсерінен есту қабілетінің төмендеуі жиі кездеседі. Бізге «құлағым естімей қалды», «құлағымнан су не ірің ағады», «құлағым шуылдайды» деп келеді. Дабыл жарғағындағы тесіктің салдарынан құлақтан бөлінді ағады, есту төмендейді, кейде жағымсыз иіс пайда болады. Жедел ортаңғы отит, жедел синуситтер және қабынудың түрлі асқынған түрлері жедел жәрдем арқылы немесе тікелей қабылдауыма түседі.
– Есту қабілетінің төмендеуі мен кереңдік неден болады? Қандай қауіп факторлары ерекше рөл атқарады?
– Жалпы, есту қабілетінің төмендеуі мен саңыраулықтың негізгі үш тобы бар деп айтар едім. Біріншісі – өткізгіштік есту кемістігі. Бұл көбіне ортаңғы құлақ деңгейіндегі өзгерістермен байланысты. Мысалы, бала кезінде жедел отитпен қайта-қайта ауырып, дабыл жарғағы тесіліп, ортаңғы құлақ қуысында созылмалы қабыну қалыптасса, құлақтағы үш майда сүйекше – балғашық, төсше, үзеңгінің қозғалысы бұзылады, кейде мүжіліп, зақымданады. Сонда дыбыс толқыны дұрыс өткізілмей, біртіндеп нашар ести бастайды. Құлақ ауруының мұндай түрін көп жағдайда хирургиялық жолмен – дабыл жарғағын жауып, сүйекшелерді қалпына келтіру арқылы емдеуге болады. Екіншісі – нейросенсорлық саңыраулық немесе кереңдіктің пайда болуы. Бұл құлақтағы ұсақ түкті жасушалардың, есту жүйкесінің, мидағы есту орталықтарының зақымдануынан болады. Мұнда шулы ортада ұзақ жыл жұмыс істеу, құлаққапты қатты дыбыста тыңдау, кейбір ототоксикалық дәрі-дәрмектер, қан-тамырлық және зат алмасу аурулары, бас-ми жарақаты әсер етеді. Егер нейросенсорлық процесс енді басталғанда «құлағым шулап кетті, кенеттен нашар ести бастадым» деген алғашқы белгілер байқалғанда дер кезінде дәрігерге келсе, дәрі-дәрмекпен, инфузиялық терапиямен естуді белгілі бір деңгейде жақсартуға мүмкіндік бар. Ал айлап-жылдап жүре берсе, өзгерістер тұрақты болып, есту қабілеті қалпына келмейтін деңгейге кетуі ықтимал. Үшінші нұсқа – туа біткен кереңдік. Кей балалар ана құрсағында жатқан кезде-ақ әртүрлі инфекциялар, токсикалық әсерлер немесе тұқымқуалаушылық факторлардың салдарынан құлақ құрылымдары мен есту нерві толық дамымай қалады. Мұндайда Қазақстанда кохлеарлық имплантация жасалады. Арнайы құрылғы орнатылып, балаға есту дағдысы үйретіледі. Яғни, туа біткен кереңдікті қазіргі заманда түзету мүмкіндігі бар.
– Есту қабілетінің нашарлауының алғашқы белгілері қандай?
– Есту қабілетінің төмендеуін көбіне адамның өзі де, жанындағы туыстары да байқайды. Алғашқы белгілердің бірі – әңгімелескен кезде «қайталап айтыңызшы», «не дейсің?» деуі. Бірнеше адам сөйлесіп отырған ортада айтылған әңгіменің бір бөлігін ғана естіп, дұрыс түсінбеуі. Теледидардың, радионың, телефонның дауысын бұрынғыдан да қаттырақ қоюы. Кейде адамның дауысы «алыстан күмбірлеп» естілгендей болады, сөз анық жетпейді. Құлақта шу, сыбдыр, шыңыл, ысқырық пайда болуы да – маңызды белгі. Науқастар көбіне «отырғанда тыныш, жан-жағымда дыбыс жоқ кезде құлағымның ішінде әртүрлі дыбыс шығады» дейді. Бұл – субъективті шу деп аталады, көбіне нейросенсорлық өзгерістерге тән.
Мұндай шағымдар болғанда біз алдымен құлақ жолын, дабыл жарғағын, мұрын қуысын, мұрын пердесін, жұтқыншақты, естахи түтігі аумағын микроскоп, эндоскоп арқылы тексереміз. Одан кейін тональды және сөйлеу аудиометриясы, тимпанометрия сияқты арнайы зерттеулер жүргіземіз. Сол арқылы естудің қай деңгейде, қай түрі зақымданғанын анықтап, соған сәйкес ем тағайындаймыз.
– Қай жағдайда ата-ана баласын немесе ересек адам өзін міндетті түрде ЛОР-дәрігерге көрсетуі керек?
– Балаларға да, ересектерге де ортақ қағида – ұзақ созылған, қайталана беретін шағымдарды «өзі өтіп кетер» деп күтпеу. Балаларға қатысты айтар болсам, егер бала аузын ашып ұйықтаса, түнде қатты қорылдаса, жиі суық тиіп, құлағы ауырып, қабыну қайталана берсе, құлағынан су, ірің сияқты бөлінді ағатын болса, теледидардың дауысын қатты қойып тыңдаса, ата-анасы шақырғанда бірден естімей, қайта-қайта айтқызатын әдеті болса, міндетті түрде ЛОР-дәрігерге апару керек. Сөйлеуінің дамуы кешеуілдеп, жаңа сөздерді нашар меңгеруі де – назар аударатын белгі. Көп жағдайда мұндай балаларда мұрын-жұтқыншақта аденоид деп аталатын тін үлкейіп кетеді. Ол мұрынмен демалуды қиындатады, естахи түтігін жауып, құлақтың вентиляциясын бұзады, нәтижесінде есту төмендеп, отит қайталана береді. Мұндайда аденоид бар-жоғын, оның дәрежесін эндоскопиялық тексеру арқылы нақты көруге болады. Ересектерде дәрігерге шұғыл қаралуға себеп болатын белгілер – бір немесе екі құлақта кенеттен естудің төмендеуі, құлақтың бітелуі, қатты құлақ ауыруы, дене қызуының көтерілуі, құлақтан ірің не қан аралас бөлінді ағуы, ұзақ уақыт басылмайтын құлақтағы шу, сондай-ақ мұрынның көп жылдан бері тұрақты бітелуі, мұрын тамшыларын күніне бірнеше рет, айлап-жылдап қолдану сияқты жағдайлар. Қазіргі ЛОР-кабинеттері эндоскоп, микроскоп секілді заманауи құралдармен жабдықталғандықтан, біз тек қарап қана қоймай, науқастың өзіне де өзгерістерді көрсетіп, емдеу тактикасын түсінікті түрде талқылай аламыз.
– Құлаққапты ұзақ және қатты дыбыспен қолдану есту мүшесіне қалай зиян келтіреді?
– Құлаққап арқылы қатты дыбыс ұзақ уақыт берілсе, құлақ ішіндегі ұсақ түкті жасушалар мен есту нерві демалмай, дамылсыз жұмыс істеуге мәжбүр болады. Адамның өзі де үнемі тоқтаусыз, демалыссыз жұмыс істей берсе, бір күні шаршап, жүйке жүйесі тозады ғой, құлақ жасушалары да дәл солай. Ұзақ уақыт жоғары жүктемеде жүрсе, бірте-бірте қажалып, зақымданады.
Алғашқы кезеңде бұл өзгерістер қайтымды болуы мүмкін – дыбысты азайтқанда, құлаққапты уақытша шешкенде шағымдар бәсеңдейді. Бірақ жылдар бойы құлаққапты қатты дыбыста, үзіліссіз қолдану құлақ жасушаларының бір бөлігін жойып жіберуі мүмкін. Олар қайта өсіп шықпайды, сондықтан есту қабілеті біртіндеп төмендеп, нейросенсорлық есту кемістігіне, тіпті кереңдікке дейін апарады. Қарапайым тілмен айтсақ «құлаққапты қаттырақ қойсам, жақсырақ естимін» деу – құлаққа үнемі микро жарақат беру деген сөз. Оның нәтижесі бірден емес, он жыл, он бес жылда білінеді.
– Құлаққапты қолдану ережелері туралы не айтасыз? Құлаққапты тәулігіне қанша уақыттан артық тақпау керек, дыбыс деңгейі қандай болғаны жөн?
– Ең маңыздысы, дыбыс деңгейі мен уақыт. Науқастарға қарапайым мысалмен түсіндіремін: телефондағы дыбыс шкаласын алсақ, шамамен 30-40 пайыздан жоғары көтермеуге тырысу керек. Егер құлаққаппен музыка тыңдап отырған кезде жаныңда тұрған адаммен дауысыңызды көтермей, қалыпты сөйлесе алсаңыз, дыбыс деңгейі шамамен қауіпсіз деген сөз. Уақытқа келсек, кез келген тыңдалым уақытын академиялық сағат сияқты деп қарауға болады. Бір сағаттың 40 минутын тыңдап, 20 минут құлаққа демалыс берген дұрыс. Яғни бірнеше сағат бойы тоқтаусыз тыңдаудан сақтану қажет. Құлаққаппен жүретін уақытты да барынша шектеу керек, әсіресе үйде тыныш жерде қажет болмаса, пайдаланбау керек. Ұзақ жолда, ұшақта тыңдасаңыз да, міндетті түрде үзіліс жасап, құлақты тынықтырып отыру маңызды.
Құлаққаптың түріне келсек, құлақ ішіне енгізетін құлаққаптар дыбысты тікелей құлақ жолына бағыттайды, сыртқы шуды жақсы оқшаулайды. Дыбысты қатты қойсаңыз, ішкі құлаққа түсетін салмақ та соғұрлым жоғары болады. Сыртын жауып тұратын құлаққаптарда да дәл солай, дыбысты шектен тыс күшейтсеңіз, зияны көп. Сондықтан «қайсысы қауіпті?» дегеннен гөрі, қай түрін қолдансаңыз да дыбысты қатты қоймау және құлаққа демалыс беру – басты қағида.
– Сіздің тәжірибеңізде құлаққапты дұрыс қолданбау салдарынан есту қабілеті нашарлап келген жастар болды ма?
– Иә, есімде қалған ерекше бір жағдай бар. Жиырма бір жастағы жігіт келді. Студент, күні бойы, көшеде, үйде, көлікте, қайда жүрсе де құлағында құлаққап. Уақыт өте келе бір құлағының естуі айтарлықтай төмендеп, құлағында ауырсыну, шу, ыңғайсыздық пайда болғаннан кейін ғана дәрігерге жүгінген. Тексергенде дабыл жарғағында тесігі бар, ортаңғы құлағында созылмалы қабыну процесі, сүйекшелерге де зақым келгенін анықтадық.
Оған ота жасап, зақымданған құрылымдарды қалпына келтірдік. Отадан кейін аудиометрия көрсеткіштері жақсарды, жігіт күнделікті өмірде еркін еститін деңгейге жетті. Өзі де «енді құлаққап кимеймін» деп сабақ алғанын айтты.
– Құлақ ауруларына эндоскопиялық ота жасайтын мамансыз. Осындай жоғары технологиялы құлақ оталарына көбіне қандай диагнозбен келеді?
– Эндоскопиялық трансканалды ота – қазіргі заманғы, аз инвазивті құлақ операцияларының түрі. Бұрын классикалық әдіспен құлаққа операция жасағанда көбіне құлақтың артына ұзын тілік жасап, сүйекті ашып, микроскоп арқылы ортаңғы құлақты көретінбіз. Эндоскопиялық трансканалды тәсілде құлақтың артынан үлкен тілік жасалмайды, жіңішке эндоскопты сыртқы есту жолы арқылы енгіземіз де, арнайы микро құралдармен зақымданған аймаққа тікелей жетеміз. Бұл әдістің артықшылығы – жұмсақ тіндерге және сүйекке түсетін жарақат азаяды, қан жоғалту мөлшері төмен болады, тыртық қалмайды, косметикалық тұрғыдан да жақсы, науқас ауруханада аз уақыт жатып, тезірек қалыпты өмірге оралады. Көбіне созылмалы іріңді ортаңғы отит, дабыл жарғағының перфорациясы, ортаңғы құлақтағы процестер, сүйекшелердің зақымдануы сияқты диагноз бойынша ота жасаймыз. Сонымен қатар отосклероз кезінде де ота жасалады. Бұл кезде үзеңгі сүйегінің айналасындағы сүйек тіні қатайып, оның қозғалысы шектеледі. Себептері көп: тұқымқуалаушылық, зат алмасу бұзылыстары, гормондық өзгерістер. Мұндайда біз зақымданған сүйекшені алып, орнына арнайы протез қоямыз.
– Көптеген ЛОР-дәрігерді оқытып жүрсіз. Құлақ хирургиясы бойынша қазақстандық мамандардың деңгейін қалай бағалар едіңіз?
– Менің ойымша, Қазақстанда, әсіресе Астана мен Алматыда құлақ хирургиясы бойынша мамандардың деңгейі өте жоғары. Бізге түрлі елдерден профессорлар келіп, шеберлік сабақтарын өткізіп жүр. Олар өз тәжірибесін, әдістерін көрсетеді. Қазір шетелде жасалатын құлақ оталарының басым бөлігі – созылмалы отит, отосклероз, перфорация бойынша күрделі оталар да біздің елде жасалуда. Балаларға да, ересектерге де оталарды Қазақстанда жасауға мүмкіндік бар. Әрине, өңірлерде белгілі бір қиындықтар жоқ емес. Құлақ – анатомиялық тұрғыдан өте күрделі аймақ, операция техникасы да нәзік. Оған қоса операциялық микроскоп, эндоскопиялық жүйе сияқты қымбат құралдар қажет. Олардың бағасы ондаған миллион теңгеге жетеді. Барлық аймақтық ауруханалар бірден мұндай жабдықты алып, команда қалыптастыра алмайды, сондықтан күрделі құлақ оталары көбіне ірі орталықтарда жасалады. Дегенмен қазақстандық ЛОР-дәрігерлердің кәсіби деңгейі жыл сайын өсіп келеді. Жас мамандар құлақ хирургиясына қызығып, үйренуде.
– Жас мамандарға айтар кеңесіңіз…
– Жас мамандарға, болашақ дәрігерлерге де айтарым бар. Өз ісіне деген шынайы сүйіспеншілік пен еңбекқорлық адамды жетістікке жетелейді. Мамандықта жоғары нәтижеге жету үшін жұмысына деген шынайы сүйіспеншілік пен жүйелі еңбектен артық ешнәрсе жоқ. Білікті маман болу ұзақ әрі табанды еңбекті талап етеді. Егер адам таңдаған саласында ауыртпалығына да, жеңілдігіне де мойымай, кем дегенде алғашқы бес жылын үздіксіз ізденіс пен тәжірибеге жұмсаса, ол кейін кез келген бағыттың дамуына елеулі үлес қоса алатын білікті кадрға айналады. Жалпы жүйе тұрғысынан алғанда, дәрігерлердің құқықтарын заң жүзінде қорғау, еңбекақысын лайықты деңгейге жеткізу маңызды. Дәрігер өзінің болашағына сенімді, әлеуметтік жағдайы тұрақты болғанда, ол бар күш-жігерін науқасты емдеуге, ғылым мен білімін дамытуға жұмсай алады.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Бетті дайындаған
София Хайрулла
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!