Құрметті оқырман!
Назарларыңызға ұсынылып отырған «Қорқыт өмірде болған ба?» атты мақаланың дені «Қазақ әдебиеті» (20.08.2021, №34) газетінен көшіріліп отыр. «Қазақ әдебиеті» газетінде қысқартылып берілсе, біз автор мақаласын толық күйінде жариялауға тырыстық. Мұнда еңбектері алыс-жақын шетел басылымдарында жарық көріп, Париждегі Интернационалдық жазушылар одағының «Святая Анна» орденімен марапатталған жерлесіміз Тынысбек Қоңыратбай Қорқыттың әдеби-музыкалық мұрасы туралы толғамды пікірлер сабақтаған.
Редакциядан.
Тынысбек ҚОҢЫРАТБАЙ,
Халықаралық Ш.Айтматов академиясының
академигі,
филология ғылымдарының докторы,
филология және өнертану профессоры
Ел санасында елеулі із қалдырған тұлғалар бізде аз емес. Әйгілі хан, патша, батырларды айтпағанда өзінің нақыл сөздері мен жырлары, тіпті күй мұрасымен ел аузына іліккен мифтік бейнелер де баршылық. Олар әртүрлі қырынан сөз болып, мәдени оралымға да түсіп келеді. Мысалы, кезінде А.Затаевич «Қазақтың 1000 әні» жинағын жарыққа шығарып кеткен болса, халқымыздың саны жағынан да, көркемдігі тұрғысынан да аса бай музыкалық мұрасына арнап «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» антологиясы шығарылды. Кейбір кемшіліктері болса да қазақ топырағында атқарылып жатқан мұндай іргелі жұмыстар Орталық Азия деңгейінде әлі күнге жүзеге асырылған емес.
Әрине, атқарылған жұмыстың саны бар да, сапасы бар. Осыған келгенде ауыз толтырып сөйлеуге әлі ертелеу. Күй мәтіндері ғылыми сүзгіден өтіп, арнайы текстологиялық жұмыстар жүргізілмегендіктен антологияға бірқатар күйлердің түпнұсқасы емес, жасанды үлгілері еніп кеткен. Мұндай келеңсіздіктер әсіресе Қорқыттың авторлығымен жарық көрген қобыз сарындары тұсында айрықша көзге түседі. Нышан Шәменұлы жеткізді деп жүрген Қорқыт сарындарының түпнұсқасы көптен бері You Tube жүйесінде тұр. «Нышан 1» немесе «Нышан 2» деп жазсаңыз, сарындар орындаушысы суретімен бірге шыға келеді. Кез келген оқырманның Қорқыттың күйі деп жүрген сарындарды тыңдап, түпнұсқамен салыстыруға мүмкіндігі бар.
ҚОРҚЫТ МҰРАСЫНА ҚАТЫСТЫ ДАУ
Биыл Қорқыттың күй мұрасы тұсында республика көлемінде үлкен дау туып, қобызшылар мен зерттеушілер айтысып кетті. Мәселенің ушыққаны соншалық, Мәдениет министрлігі жанынан оған байланысты арнайы комиссия құрылып, бұл тақырыпты бірнеше рет талқыға салды. Бірақ комиссия құрамында қорқыттанушылардың болмауына байланысты даудың соңына тиянақты нүкте қойылмады. Қойылған нүкте ғылыми ортаны қанағаттандыра алмады. Оның себебін қоғамдық ойға тамызық болған күрделі мәселеге қорқыттану ісімен арнайы шұғылданып жүрген фольклор мамандары емес, кездейсоқ адамдар, одан қалды музыкатанушылар мен қобыз тартушыларды қатыс-тырудан іздеген ләзім. Олар дау тудырып отырған тақырыптың тарихи-танымдық арқауына тереңдеп бара ал-мағандықтан мәселені Қорқыт пен Ықылас күйлерінің авторлығы деңгейінде ғана сөз етті.
Ал Қорқыттың күй мұрасы деп жүргеніміз қандай мұра? Оның ғылыми танымды қанағаттандыра алатын түпнұсқасы бар ма, болса бізге қалай жетті? – деген мәселелерге дүре тиген емес. Оны сөз ете қалғандар болса баяғы Нышанды алға тартып, жасанды аңыздарды тілге тиек етеді. Комиссия «1000 күй» антологиясына енген Нышан сарнауларының түбегейлі өзгерістерге ұшырағаны туралы да тіс жарған емес. Өткен ғасырдың аяқ шенінде М.Жарқынбеков деген қобызшының Нышаннан жазылып алынған арнауларды нота жазуына түсірдім деп, шын мәнінде жасанды күйлер жинағын жариялағаны баспасөз бетінде сыналған болатын. Себебі Нышан сарнауларының түпнұсқасы мен М.Жар-қынбеков жариялаған нота мәтіндерінің арасында музыкалық-интонациялық байланыс мүлде байқалмады. Сол жалған, жасанды күйлерді араға отыз жыл салып көне музыкалық мұрамыз ретінде антологияға енгізуіміз, әрине, есейгендіктің
белгісі емес. Бәлкім оны көпшілік оқырман ұмытып кетті деген болар. Бірақ тарихи-танымдық мәселелердің үнемі қайта жаңғырып тұратыны да шындық. Жалпы «1000 күй» антологиясы да, оның редакциялық коллегиясы да көңілде сенімділік тудыра қоймайды. Бәрі асығыс, қалайда күйлердің санын мыңға жеткізу бағытында жүргілізгені байқалып тұр.
АҢЫЗ ЕЛЕСТЕРІНЕН АСА АЛМАЙ КЕЛЕМІЗ
ХХ ғасырдың аяқ шенінде бақилық болған Нышан сарнауларын одан кемінде он ғасырдай бұрын ғұмыр кешті дейтін Қорқыт мұрасына телудің астарынан ғылыми таным көріністерін табу қиын. Бірақ осындай аңыздық желі көпшіліктің санасына сіңе бастағаны байқалады. Олар үшін Қорқыт әл-Фарабимен кездесіп, артында қобызға арналған шығармалар қалдырған үлкен күйші, көптеген күй аңыздарын жеткізген қария. Осы ретпен біз әлі күнге аңыз елестерінен аса алмай келе жатырмыз. Дұрысында аңыз бен ақиқат – екі түрлі құбылыс. Бірі өмірде болған, екіншісі болуы мүмкін оқиғалар жиынтығы. Осы себепті олардың арасына теңдік белгісін қоюға болмайды.
Аға буын ғалымдарымыз қорқыттану саласында өз ойларын ортаға салып кетті. Ол еңбектердің қатарында ғылыми-теориялық ізденістер де, қарапайым эмпиристік баяндаулар да кездесіп жатады. Мүйізі қарағайдай ғалымдарымыздың әлеуетін сол еңбектерінен-ақ тани беруге болады. Ескірген консервативтік көзқарастың өміршеңдігіне байланысты аға буын ғалымдарымыз шеше алмаған күрделі ғылыми мәселелер біздің буынға да жетіп отыр. Олар:
– Қорқыттың тарихи прототипін іздеу;
– қобыз сарындары мен күйлерінің айырмашылығын анықтау;
– аспаптық музыканың туған дәуірі;
– қазақ жерінде қобызбен күй тарту дәстүрінің туған кезеңі?
– қобыз қандай аспап: шертпелі ме ысқышты ма? – деген мәселелерге саяды.
Осы сауалдардың жауабы шешілмейінше Қорқыттың музыкалық мұрасы туралы сөз қозғау ешқандай нәтиже бермейді. Қорқыттың күй мұрасы бар ма, жоқ па? – деген сауалға Дәулет Мықтыбаев орындаған «Қорқыт» күйі, Ықылас шығарған «Қоңыр» күйлері де анықтық енгізе алмайды. Себебі Дәулет – Ықылас мектебінің өкілі. Бала күнінде ол қобыз тартуды Ықыластың шәкірті Әбікейден, одан қалды баласы Жүсіпбектен үйренген. Бүгінде түрлі пікірлер тудырып жүрген «Қоңыр» күйінің Ықылас шығармасы екені күмән тудырмайды. Кезінде Б.Ерзакович Ықыластың 10 күйін жазып алса, екінші саласын Жаппас Қаламбаев жеткізген.
Қобыз аспабын құрал еткен бақсылық пен күйшілік – өнер дамуының екі түрлі кезеңі: бірі – музыкалық-поэзиялық, екіншісі – музыкалық-аспаптық құбылыс. Қорқыт пен Ықылас мұрасын шатастырудың басы осыдан басталады. Қорқыттың күй мұрасы туралы А.Жұбанов, Б.Ерзакович, З.Жанұзақова, Б.Сарыбаев сияқты зерттеушілер де ауыз ашқан емес.
Соңғы кездері Д.Мықтыбаев орындаған күйдің Қорқыт есімімен үндестігін алға тартып, оны Қорқыттың мұрасы санап жүргендер де бой көрсете бастады. Олар тіпті өздерінің болжамдарын аксиомаға айналдыруға тырысып, «1000 күй» антологиясына Қорқыттың күй мұрасы ретінде қосқан. Ұстанған бағыттары ғылыми айғақ, дәлел, қисын дегендерден жұрдай. Тіпті оны дәлелдеу қажет деп те таппаған.
Бүгінде Қорқыттың күй тарту өнері туралы сөз қозғау үшін сол күйлерді біздің заманымызға жеткізген, үзілмей келе жатқан дәстүрдің болуы шарт. Өкінішке орай Қорқыт заманынан үзілмей жеткен қобызбен күй тарту дәстүрі бізге жетпеген. Әрине, қазбаласа Қармақшының о жақ, бұ жағынан көне қобыз аспабының табылуы мүмкін. Бірақ ол музыкалық репертуары жоқ өлі аспап. Анығына келгенде, музыкалық-эпикалық дәстүр өріс алған орта ғасырларда қобызбен күй тарту дәстүрі, яғни аспаптық музыка әлі туа қоймаған болатын. Қорқытты дәріптеушілерге осыны түсінетін кез жетіп еді.
ҚОРҚЫТ МАЗАРЫ ҚАЙ ЗАМАННЫҢ МҰРАСЫ?
Рашид ад-Дин мен Әбілғазының бізге жеткен генеалогиялық жазбалары мен «Кітаби дадам Қорқыт ғали лиса тайфа оғузан» жазбасындағы Қорқыт – оғыз тайпасының өкілі. Бірде баят, бірде қайы ұрығынан деп көрсетілген Қорқыттың этникалық тегінің өзгеруінде қандай сыр жатыр? Оғыздардың бел ортасынан көрінетін бұл екі тайпаның кейін қалыптасқан қыпшақ тілді этникалық ортаға қатысы қандай? Осы тұста оғыз Қорқыт пен бейіті Сыр бойында болған қазақ Қорқытты тарихи-типологиялық тұрғыдан салыстыра зерттеудің қажеттілігі айқындалады. Себебі бұл көпқабатты құбылыс. Олардың заманы да бөлек: бірі орта ғасырлардағы оғыз тайпасының ортасынан көрінсе, екіншісінің сүйегі XIX ғасырдың екінші жартысына дейін сақталған қазақ қорымында жатыр. Қармақшы жеріндегі Қорқыт бейітінің саз кесектен соғылуы да түрлі ойларға жетелейді.
Қазақстан аумағындағы ортағасырлық тарихи жәдігерлердің көпшілігі (Жошы хан, Қарахан, Айша Бибі, Ясауи, Сығанақ, т.б.) күйдірілген қыштан салынған. Қорқыт станциясы маңындағы көне мазарлардың суретін салған И.Кастанье деректеріне сүйенсек, бейітті саз кесектен салу көбіне XIX ғасырға тән екенін көреміз. Ташкент генерал-губернаторы Кауфман альбомындағы Қорқыт мазарының суреті мен подполковник Арзамасов суретке түсірген бейіт анық саз кесектен салынған. Орта ғасырлардағы қарахандар дәуірі, сопылық наным, X-XII ғасырлардағы қыпшақ мемлекеті тұсында тұрғызылған тарихи жәдігерлердің барлығы дерлік күйдірілген қыштан соғылған болса, саз кесектен салынған Қорқыт мазары қай заманның ескерткіші болмақ? И.Кастаньеге сүйеніп XIX ғасырдың еншісіне берсек, онда бұл қай Қорқыт? Оғыз тайпасының ұзаны ма, кейінгі қазақы Қорқыт па? Міне, Қорқытты тану осы мәселелерден басталуға тиіс. Бұл қисын бойынша оғыз Қорқыт IX-Х, сүйегі қазақ топырағында жатқан Қорқыт XIX-ХХ ғасырларға тән болып шығады.Мұның сыры неде?
Бірақ мәселе мұны анықтаумен де тұйықталмайды. Сыр бойында мазары сақталған Қорқытты түрікмен, әзербайжан, анадолы елдеріндегі эпикалық Қорқыт есімімен байланыстырып, тарихи-генетикалық ізденістерге өріс беру қажет болады. Болмаса ешбір дәлелі жоқ «Қорқыттың күйі» деген ұшқары пікірмен ғылыми қауымды иландыру қиын.
ҚОРҚЫТ КҮЙЛЕРІ ЮНЕСКО ТІЗІМІНЕ ҚАЛАЙ ЕНДІ?
2019 жылы Қорқыт мұралары ЮНЕСКО тізіміне енгізілді. Мұндай танымдық мәселе әкімшілік ресурстар арқылы емес, ғылыми таным негізде шешілсе керек еді. Әлі жан-жақты зерттеліп, ақиқаты анықталмаған мәселені ЮНЕСКО тізіміне енгізіп жіберуден асығыстық байқағандай боламыз.
Үш бағыт бойынша енгізілген Қорқыт мұраларының «Кітаби дадам Қорқыт ғали лиса тайфа оғузан» атты эпостық жырға қатысты бірінші тармағын қолдауға әбден болады. Бұл жазба ескерткіштің қазақша аудармасы алғаш рет 1986 жылы жарыққа шығып, әдеби оралымға енген болатын. Бұл – ғылыми емес, көркем аударма. Оның басты мақсаты – қазақ оқырмандарын талай жылдар бойы қыспақта болған оғыз эпосымен таныстыру, ел арасына насихаттау. Ал әдеби мәтінге ғылыми транскрипция жасау – ғылыми басылымның міндеті.Бүгінде бұл да тәржіманың ескірген бір тәсіліне айналған. Түпнұсқа тұрғанда зерделі зерттеушінің мұндай транскрипциямен жұмыс жасамайтыны шындық.
ЮНЕСКО тізіміне енген екінші бағыт – Қорқыт есіміне байланысты аңыздар. XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде шетел ориенталистері жазып алып, жариялап кеткен Қорқыт туралы аңыздардың саны 4-5 ғана болса, бүгінде олардың ұзын-ырғағы елуден асып кеткен. Аңыз-әфсаналар өмір сүретін фольклорлық орта күн санап жойылып бара жатса да сол ортада ғана дамитын аңыздар саны күрт өсіп келеді. Мұның астарында қандай заңдылықтардың жатқанын түсіну қиын.
Үшінші бағыт – Қорқыттың күй мұрасын ЮНЕСКО тізіміне қосудың үлкен ағаттық болғанын айтқымыз бар.
Сонымен, мәселені Қорқыт кім? Ол өмірде болған ба? – деген сауалдан бастайық. Бүкіл түрік әлеміне танымал Қорқыт, оның есіміне байланысты аңыздар мен ортағасырлық жазба ескерткіш ХХ ғасыр бойында әр түрлі қырынан сөз болды. Қазақ даласын зерделеген шетел саяхатшылары оған қатысты түрлі жазбалар қалдырды. В.Вельяминов-Зернов Қорқыт есіміне байланысты аңыздың көне үлгісін алғаш рет хатқа түсіріп, 1859 жылы баспасөз бетінде жариялады.Осылайша ауызекі жолмен тарап келген аңыз фольклордан жазба әдебиет мұрасына айналды. Араға 40 жыл салып осы аңыздың аздап өзгеріске түскен нұсқасын «Туркестанские ведомости» (1899, №92) басылымында Н.Жетпісбаев деген этнограф қайта жариялаған еді. Ал «Қорқыт аяғының қарындасына тиіп кетуі», «Қорқыт – далаға ислам дінін әкелген екінші Мұхамед болды», Қорқыт сарынын тыңдауға келген «Ақсақ қыз» сияқты аңыздардың бергі жерде шыққаны көрініп тұр. Олардан көне ғасырлар елесін емес, ислам нормаларын басымдау аңғарамыз. Бір ғана қазақтың өзінде «Қырық қыз» деп аталатын бірнеше аңыз болса, көршілес қарақалпақ халқында Гүлайым мен Сарбиназдың ерлігін паш еткен «Қырық қыз» атты қаһармандық жыр сақталған. Қырық деген сан есімге байланысты аңызды болгар халқынан да кездестіреміз. Бірде бейбіт жатқан болгар елін түріктер шабуылдап, халқына қырғидай тиеді. Мұны көрген қырық қыз тауды бетке ұстап ауылдан қаша жөнеледі. Түрік әскері іздеріне түсіп, қуғын ұйымдастырады. Таудың шыңына көтерілген қыздар биік құзға барып тіреледі. Қуғыншылар жақындаған кезде қыздар жаудың қолына түсіп қор болмаймыз деп, барлығы бірдей биік құздан құлап өлген екен дейді аңыз. Жоғарыда аталған аңыз-жырларды байланыстырып тұрған «қырық» саны болмаса, олардың сюжеттік желісі бір-бірінен дараланады.
Одан бергі жерде Ресей ориенталистері – И.Аничков, Ә.Диваев, В.Каллаур, И.Кастанье, П.Лерх, Л.Мейерлер Қорқыттың мазары туралы түрлі мәліметтер жеткізді. Олар қайта-қайта жарияланып, көпшіліктің құлағына сіңіп кеткен. Ал шын мәнінде сол мәліметтерді оқыған сайын көкейде көптеген сұрақтар туындай береді. Соның басында «Қорқыт мазарына археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді ме?» – деген мәселе тұрады. И.Кастанье Қорқыттың мазары жатқан жерді көне қорым ретінде атаса, сол қорымның маңайынан табылған сүйектердің антропологиялық ерекшеліктері бізде зерттелген емес. Олар қай ғасырда жерленген? Бас сүйектері қай дәуірдің қандай антропологиялық типтеріне сай келеді? – деген мәселелерді анықтау үшін алғашқы сөз антропологтарға берілуге тиіс. 90-жылдары сол қорымның маңынан табылған сүйекті «Қорқыттың сирағы табылды» деп даурыққандарды да көзіміз көрді. Бірақ іргелі зерттеу жұмыстары атқарылған емес.
«Қорқыт тарихи тұлға ма, жинақталған фольклорлық бейне ме? – деген мәселе К.А.Иностранцев, В.М.Жирмунский, Х.Короглы, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев еңбектерінде қарастырылды. Сол жазбаларға көз жүгірте отырып, пікірлердің бір жерге тоғыспай, әр ғалымның өз пікірінде қалғанын көреміз. Бұл ізденістердің дұрысы мен бұрысы, методологиялық кемшін тұстары фольклортану ғылымында арнайы сараланған емес. Көпшілік оқырман болса осы авторлардың еңбектерінде баяндалған мәліметтердің дақпыртымен келеді.
ХХ ғасырдың бас кезінде К.А.Иностранцев түрік әлеміне танымал Қорқыт есімді бірнеше тұлғаларға типологиялық салыстырулар жүргізіп, оны оғыз тайпасы көсемдерінің бірі болуы мүмкін деген болжам айтқан болатын. Араға жарты ғасыр салып бұл тақырыпты Х.Короглы арнайы зерттеді. Өзінің «Огузский героический эпос» (1976) атты ғылыми монографиясында ғалым оғыздардың көне миф, аңыз, әфсаналары мен батырлық жырларын мұқият зерттей келе «Қорқыттың тарихи прототипін іздеудің ешбір негізі жоқ» (186-б.) деген тұжырым жасағаны көзіқарақты мамандарға жақсы мәлім.
Кезінде қазақ эпосынан докторлық диссертация қорғаған Ә.Марғұланның «Ежелгі жыр, аңыздар» (1985) атты еңбегінің бірнеше тарауында Қорқыт есіміне байланысты аңыздардың ел аузында сақталуы туралы мәліметтер келтірілген. Ғалым түрікмен халқындағы аңыз-әфсаналарға да тоқталып, А.Рахманов жазбаларына ерекше мән берген. Байқасақ, олар әлі жарық көрмеген қолжазбалар екен. Автордың Қорқыт мұрасына ие болған саңлақтарды төрт топқа бөлген тұстарынан хронологиялық дәлсіздіктер де кездесіп жатады. ХХ ғасырдың аяқ шенінде қайтыс болған Нышан абызды ежелгі бақсы-жыраулар санатына қосуы да көкейге қона бермейді. Ғалымның қобызбен күй тартқан шебер орындаушылар қатарында әл-Фараби, Кетбұқа, Ер Шегедей, Досжан, Өтеболат, Қанғожа, Уәлиханов, Құрманғазы, Ықылас, т.б. атауы да анықтай түсуді қажет етеді. Осы тұста мұндай еркін пайымдаулардың ғылыми танымның бүгінгі талаптарына жауап бере бермейтінін де айту қажет болар. Көп оқып, көп ізденген қарт ғалымның Қорқыт туралы мәліметтерді ғылыми ізге түсіріп, оқырманға белгілі бір логикалық қисыны бар жүйе түрінде ұсына алмағаны өкінішті. Авторда арқаны кеңге салған еркін баяндау тәсілі – эмпиризм үстем. Көптеген аңыз-әфсаналарды төтелей тарихи айғақ қатарында сөз еткендіктен еңбектің ғылыми маңызы да көмескі тартқан. Көлемі жүз бетке жуық тарауда келтірілген толып жатқан ақпараттарға бірде-бір ғылыми сілтеменің жасалмауы Ә.Марғұлан жазбаларының маңызын, танымдық деңгейін төмендетіп-ақ тұр. Автор келтірген толып жатқан эмпиристік мәліметтер теориялық негізде зерделеніп, ғылыми таным аясында танылмаған.
Қорқыт есімі, аңыздары, әсіресе «Кітаби дадам Қорқыт ғали лисан тайфа оғузан» жазба ескерткішіне байланысты біршама ойлар сабақтаған ғалымның бірі – Ә.Қоңыратбаев. Мағжан Жұмабаев поэмасы саяси сынға ұшыраған кезден бастап қазақ топырағында
Қорқыт тақырыбына тұсау салынғаны белгілі. Оны зерттегендердің «пантүркист» болып шыға келгені де шындық. Тіпті кешегі 80-жылдарға дейін республикалық партия ұйымында отырғандар үшін Қорқыт – ескілік, кертартпа феодализм дәуірінің мұрасы саналып келгенін көзіміз көріп, құлағымыз естіді.Қалай болғанда да қазақ топырағында Қорқыт тақырыбын алғаш сөз еткен ғалымның Ә.Қоңыратбаев болғанын айту керек. ХХ ғасырдың 70-жылдары «Қорқыт ата кітабын» қазақ тіліне тәржімалаған автор 10 жылдан астам оны жарыққа шығара алмаған. Аудармаға Ә.Марғұлан мен Ә.Құрышжанов пікір білдіріп, жарыққа шығуын қуаттаған. Бірақ «Жазушы» баспасының тақырыптық жоспарына енген аударма Орталық партия комитетінің идеология бөлімінде сызылып қала берген. Осы жылдары Ә.Қоңыратбаевтың Қорқыт жырларының тарихи тегі – генезисіне байланысты толымды пікірлер сабақтаған ғалым болғанын да айту керек.
Бері келе бұл тақырыптың төңірегінде қалам тартқан зерттеушілер де бой көрсетті. Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Ш.Ыбыраев, А.Қыраубаева, т.б. ғалымдар оғыз эпосының поэтикасын, типологиялық сипаты мен мифтік арқауларын зерделеді. Бірақ ғылыми таным бұл ізденістермен тұйықталмақ емес.
«ПОПУЛИСТЕР» ҮСТІРТ ПІКІРЛЕРДЕН АСА АЛМАЙ ЖҮР
Бүгінгі өзекті мәселе «Қорқыт өмірде болған ба, жоқ па?» – деген сауалға келіп тіреліп отыр. Бұл күрделі мәселені ғылыми негізде зерттеп, қазақ (Қызылорда), әзербайжан (Нахичеван), түрік (Байбурд, Анталия) жерлеріндегі Қорқыт есімді төрт бірдей тұлғаны тарихи-генетикалық және типологиялық негізде салыстырып зерттегендер әлі күнге бой көрсете қойған жоқ. Жұрттың жалаулатып жүргендері әбден ескірген, жинақтан жинаққа көшіп, түрлі қауесеттермен толығып жүрген мәліметтер. Ғылыми таным үшін ондай үстірт мәліметтер қол емес. Дақпырт пен даңғазалық – Қорқыт туралы ескірген, үстірт пікірлерді төңіректеп жүрген «популистердің» тірлігі. Өзгелердің пікіріне негізсіз дау айтқандары болмаса, олар бұл тақырыпты тереңірек зерттеуге ешқандай үлес қосқан емес. «Қорқыт – тарихи тұлға», «Қорқыт – әулие», «Қорқыт – бақсы», «Қорқыт – қобызшы» деген жаттанды тіркестердің барлығы да ғылыми ой елегінен өтіп, теориялық тұрғыдан қайта сарапталуы шарт. Осы кезге дейінгі қорқыттануға қатысты еңбектердің деңгейі аңыз желісін қайта баяндаудан аса алмай келгені өкінішті. Әрбір ой жаңа ғылыми методологияға табан тірегенде ғана танымның жаңа сатысына көтерілмек. «Дейді екен де, дейді екен» деген қарадүрсін баяндауда қандай әдіснама болсын.
Соңғы жылдары қазақ фольклорындағы Қорқыт тұлғасына деген қызығушылық күрт өсіп, бұл тақырыптың төңірегінде көптеген ізденістер бой көрсетті. М.Жолдасбековтің араласуымен Қорқыт жырларының Дрезден нұсқасынан қазақ тіліне тәржімалануы соның бір айғағы. Мәселе еларалық деңгейге шығып, скопус жүйесіне енетін ағылшын және орыс тілді шетел басылымдарында Қорқыттың тарихи тұлғасы мен күйшілік мұрасына байланысты мақалалар жарияланды. Оларды ғылымы мен мәдениеті озық елдердің мамандары оқып, мәселенің мәніне қаныға бастады.
Мысалы, 2015 жылы Канадада жарық көретін «Asian Social Science»(vol.11, N21) атты журналда жарияланған «Study of the Heritage of Korkyt in the TurkicWorld» атты мақаламызда түрік әлеміне танымал Қорқытты күйші, қобызбен күй тартқан адам ретінде танудың методологиялық қайшылықтарын тілге тиек еткеніміз бар. Осыған байланысты бірнеше шетел басылымдарының редакцияларынан хат алдық. Олар өз журналдарына рецензент болуға шақырып, мақала жазып тұруымды сұрады.
2019 жылы жас зерттеушілер Р.Әлімбеков пен Ә.Қазақбаев скопус жүйесіне енетін кезекті бір журналдың бетінде Қорқыт туралы көне мәліметтерді төңіректеген «One historical truth in the Korkyt legend» (Opción, Issue 35, Regular. No.90-2: 161-171)атты мақала жариялапты. Оқып, таныстық. Өздеріне дейін айтылған пікірлерге алып-қосары болмаса да авторлар аңыз жанрын Қорқытты тарихи тұлға ретінде тануға басты құрал етіпті. Ол аңыздардың көпшілігі фольклорлық дәстүр аясында жеткен емес, ойдан құрастырылған, жанры мен стилі ала-құла дүниелер екенін «Қорқыттың музыкалық мұрасын зерттеудің герменевтикалық мәселелері» (Қазмемқызпу Хабаршысы, 2020, №2) атты мақаламызда талдап көрсеткен едік.
Аңыз – фольклордың прозалық жанры. Онда қиял мен өмірде болған оқиғалар аралас жүруі мүмкін. Бірақ аңызда тарихи дата, дәуір, кезең дегендер болмайды. Ресейдің «Вопросы филологии, искусствоведения и культурологии» атты ғылыми журналында жарық көрген «О музыкальном наследии Коркута» (2016, №11 (50), 8-16-б.) атты мақаламызда бұл мәселелерді арнайы сөз еткен едік. Аңыз бен тарихтың арасына теңдік белгісін қойған Р.Әлімбеков пен Ә.Қазақбаев зерттеп отырған тақырыптарына байланысты өзге материалдармен жете таныспапты. Сол себепті жазған мақалалары не проблемасы, не пікірсайысы жоқ, бұрыннан айтылып, жазылып келе жатқан мәселелерді қайта баяндаған эмпиристік дүние болып шыққан. Оны ғылым тілінде компиляция дейді.
Патшалық Ресей кезінде «Русское общество любителей археологии» деген сияқты үйірмелер болған. Қорқыт тақырыбына қалам тартушы әуесқойлар қазірде де бар. Олар Қорқыттың басына қойылған белгі мен аңыздарды бетке ұстап, оны өмірде болған адам санайды. Әрине, бұл ғылыми таным емес, эмпиризмнің көрінісі. Ондай авторлар мәселенің тереңіне сүңгіп, бізге келіп жеткен тарихи-генеалогиялық мәліметтерді саралаудың орнына ғылыми сілтемесі жоқ, ертегі дәрежесінде баяндалған мәліметтерге сүйеніп, Қорқытты тарихи тұлға ретінде танығысы келетінін көпшілікке паш етіп келеді.
Әуесқой қорқыттанушылардан бөлек Қорқыт тұлғасына қатысты белгілі фольклор мамандарының толымды пікірлері тағы бар. Бұл реттен Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов ізденістерін атауға болады. Ә.Марғұлан Қорқытты өмірде болған, кейінгі бақсылық дәстүрдің дамуына түрткі болған қобызшы ретінде бағалайды. Ә.Қоңыратбаев Қорқыт тұлғасын «Қорқыт ата кітабы» негізінде танып, оның оғыздардың ұлыұзаны – эпос айтушысы болғанын басты орынға шығарады. С.Қасқабасов пен Е.Тұрсынов болса Қорқытты өмірде болмаған миф санайды.
Осылайша Қорқыт тұлғасы төңірегінде өткен ғасырдың бас кезінде басталған пікірсайыс күні бүгінге дейін ғылыми шешімін таппай келеді. Осы бағытпен кете берер болсақ мәселенің түйіні жақын арада шешілмек емес. Қорқытқа арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференциялар екі жыл сайын өтсе де, олардың дәрежесі биік болмады. Бір айтқанын бірнеше конференцияда қайталаған баяндамашыларды да көрдік.
Ғылыми-практикалық конференция біреудің мәртебесін көтеру емес, ғылыми ақиқатқа қызмет істеуі шарт. Әдетте ол арнайы мамандарды шақыра отырып талқылайтын мәселелер қордаланған кезде барып өткізіледі.
Бір ғана мысал. ХХ ғасырдың 60-жылдарындағы Рыбаков пен Пропп арасындағы ғылыми тартыстар осындай үлкен пікірсайыс тудырған еді. Оның нәтижелері ғылыми танымды ерекше есейтті. Сол негізде барып кезінде репрессияға ұшыраған КСРО халықтарының эпостық мұралары қайта оралған еді. Сондықтан конференцияның негізгі проблемасын анықтап алғанның маңызы зор.
Ғылыми ортада өткен конференция танымды тереңдетуге қызмет істесе, жер-жерлердегі конференциялардың өздеріне қажет ойларды орнықтыруға қызмет істейтінін де көріп жүрміз. Бірақ оны ғылыми таным деп айта алмаймыз. Оның материалдары ғылыми оралымға да түспейді.
Қорқыт туралы бұрыннан жарық көріп келе жатқан эмпиристік мәліметтерді баяндауға келгенде көштің алдын бермедік. Дұрысында қазақ, әзербайжан, түрік елдеріне мәлім Қорқытты тарихи-генетикалық тәсіл аясында салыстыра зерттемейінше қорқыттану ғылымына жаңалық әкелу қиын. Әзірге мұндай өзекті мәселемен айналысып жатқан қорқыттану ғылыми орталықтары байқала бермейді.
НЫШАН МЕН ЫҚЫЛАС КҮЙЛЕРІ НЕГЕ ҚОРҚЫТҚА ТЕЛІНЕДІ?
Қорқыт тұсында айтылып, тіпті үлкен дауға айналып жүрген мәселенің бірі – күйшілігі. Алып-қосары болмаса да, бұл тақырыпқа араласпаған мамандар сирек. Олардың қатарында филолог-ғалымдар, журналистер, қобызшылар көбірек көзге түседі. Біреудің сойылын соғып жүргендей әсер қалдыратындар үшін Қорқыттың қобызға арнап күй шығарғаны – аксиома.
Сонда ХХ ғасырдың аяғына дейін мәлімсіз болып келген Қорқыттың қобызға арналған күйлері қайдан пайда болды? Қазақ даласын жаяу аралап, музыкалық мұрасын түгел хатқа түсірген А.В.Затаевичтің назарына Қорқыт күйлері неге ілікпеген? Ол Қызылорда төңірегінде көп жұмыс жасады емес пе? Бұрын қазақ даласына келген шетел, орыс ориенталистері Қорқыт күйлері туралы неге ауыз ашпаған? Қазақ музыка өнерінің іргетасын қалаған академик А.Жұбанов, музыкалық аспаптарды зерттеуші Б.Сарыбаевтан бастап кәнігі музыка зерттеушілері Қорқыт күйлерінің тым құрыса бір үлгісін неге жазып алмаған? ХХ ғасырдың соңына дейін ешбір түрік тілдес халықтарға мәлімсіз болып келіп, XXI ғасырда пайда болған бұл қандай күйшілік мұра?
Міне, ғылыми таным осы сауалдардың жауабын іздестіруден басталуға тиіс. Қорқытты қобызға арнап күй шығарған деп санайтындардың қатарында ғылым кандидаты Ғ.Тұяқбаев есімін атауға болады. Біздің еңбегімізді сыни тұрғыдан сараптаған автордың бұл мәселеге үн қосу ниетін, әрине, құптаймыз. Бірақ автор кейбір пікірлерімізге сын көзімен қараса да, бұрыннан мәлім жайттарды қайталаудан ұзап кете алмапты. Қорқыттың күй мұрасы болған деген қисынды дәлелдеу мақсатында ғылыми оралымға жаңа дереккөздер ендіріп,тосын теориялық түйіндер жасамағаны да өкінішті.
Бүгінде «күй» сөзінің семантикасын жыға танымай жатып «Қорқыттың күй мұрасы» деген күрделі мәселеге ешбір дайындықсыз араласатындар да көбейген. Ескі сарынға салып Қорқыт аңыздары арқылы оның күйлерін сөз етушілер талғамы зор оқырмандарына көкейге қонатындай ешнәрсе айта алмасы анық.
Күй – қоғам дамуының белгілі бір сатысында туған жанр. Ол – аспаптық музыка көрінісі. Адамзат баласының туа сала музыкалық аспапқа жармаспағаны белгілі. Әл-Фарабидің пікірінше ең жетілген аспап – адамның дауысы. Сонау ықылым замандардан бастап кешегі XIX ғасырға дейінгі аралықта қазақ даласында үстемдік етіп келген бағыт – жыраулық поэзия. А.Лордтың көрсетуінше жырды айтушы әрі оның шығарушысы, әрі орындаушысы. Ауызекі жолмен айтылатын шығарма орындау үшін емес, орындау барысында шығарылады. Ал ілкі дәуірлердегі тыңдаушылар үшін музыкалық сарыннан гөрі поэзиялық мәтіннің маңызы зор болғаны анық. Біздің әмбебап қорқыттанушыларымыздың осы мәселелерді зерттеген не А.Лорд, не Б.Путилов еңбектеріне тісі батар емес. Олардың жетістіктерін санамалаумен бірге кемшіліктерін де сөз ете алмай келеміз.
Аспаптық музыканың тууы поэзия мен музыканың бір-бірінен жіктелгенін аңғартады. Қазақ халқының музыкалық мәдениетінде аспаптық музыканың жеке-дара жанр ретінде қалыптасуы XIX ғасырмен тығыз байланысты. Фольклорлық сана аясында қалыптасқан бақсы Қорқытты қобыз аспабына арналған күйлерді шығарған автор ретінде тану – Асан Қайғы мен Доспамбеттерге роман, повест жаздырып қойғанмен пара-пар іс. Жеке үлгілері болса да аспаптық музыканың XIX ғасырда, ал қазақ прозасындағы роман, повест жанрларының ХХ ғасырда қалыптасқаны белгілі. Қорқыт шамамен IX-X ғасырларда өмір сүрді деген күннің өзінде аспаптық музыка қалыптасқан XIX ғасырға дейінгі он ғасырдың орны қаңырап бос тұрады. Оны қандай музыкалық дәстүрмен толтырмақпыз?
«Қорқыттың күй мұрасы» деген тіркестің байыбына бара бермейтін авторлар 1976 жылы Нышан Шәменұлынан жазылып алынған қобыз сарын-сарнауларын төтелей Қорқыттың күй мұрасына теліп жүр. Олар үшін бұл сарнаулардың аспаптық музыка емес, мистикалық мазмұндағы поэзиялық мәтінмен айтылатыны есеп емес. Бәлкім олар Нышан сарын-сарнауларын тыңдап та көрмеген. Музыкалық стиліне мән беріп, ноталық мәтінін талдап жатқан мамандар тағы жоқ. Соған қарамастан ғылыми дәлелден жұрдай «Қорқыт – күйші» деген жалаң пікірді жақтаушылар баршылық. Мұны бүгінгі қоғамның ғылыми танымнан қол үзе бастағаны деп қана түсінуге болар еді.
Бір қызығы, Нышанның сарын-сарнауларын Қорқыттың күй мұрасы санайтындар негізінен жерлестерім. Республикамыздың ірі қалаларындағы іргелі оқу орындарында еңбек етіп жүрген қылқобыз шеберлері соңғы отыз жылдың көлемінде үлкен сахналардан Нышан сарындарын Қорқыт күйлері ретінде орындаған емес. Себебі олар әлі күй дәрежесіне жетпеген, көркемдігі төмен, музыкалық сарын мен поэзиялық мәтіннің синкреттік тұтастығына құрылған бақсылық сарнаулар. Ол жерде қобызда ғана орындалатын таза күй жоқ. Осыны сан рет айтып, сарнауларды тыңдатсақ та сырбойылықтарды сендіре алмадық.
Республикамыздың белгілі қобызшылары бұл тақырыпты біршама қозғап келеді. Бірақ Қорқыттың күй мұрасы дегенде олар Нышаннан жазылып алынған музыкалық-поэзиялық сарнауларды емес, Ықылас Дүкенұлының күйлеріне қолқа салады. Сонда сырбойылықтар Қорқыттың күй мұрасы санап жүрген Нышан абыздан жазылып алынған сарын-сарнаулар қайда қалады? Оларды «Қорқыттың күй мұрасы табылды» деп жаһанға жар салып, тіпті ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралар тізіміне енгізген жоқ па едік? Ертең халықаралық ғылыми қауымдастық «Қорқыттан жеткен күйлерің қане?» десе не демекпіз? Сарындардың музыкалық стилі мен тіліне қарап олардың қай дәуірдің мұрасы екенін бірден анықтап алады емес пе. Артық қыламыз деп жүргенде тыртық қылып алмасымызға кім кепіл? Мына парадоксты қараңыз: Қорқыттың күй мұрасы дегенде біздің сүйенетініміз Нышан сарнаулары болады да, ал сахнадан орындауға келгенде Ықыластың күйлері болып шығады. Бұл қалай? Бірді айтып, екіншісіне ойысуымыздың сыры неде? Осыған мән беріп жатқан мамандарды кездестіргенім жоқ.
Оның себебі біреу ғана. Нышан абыздан жазылып алынған сарындар Қорқыттың күй мұрасы ретінде насихаттауға жарамайды. Себебі олар күй емес, сарнаулар. Асылы You Tube жүйесінде «Нышан 1» және «Нышан 2» деген атаумен сақталып тұрған сарындардың түпнұсқасын тыңдап көргендер шамалы-ау. Нышан сарындарының Қорқытқа абырой әпермесін білген кәсіби
қылқобызшылар Ықыластың «Қоңыр», «Қорқыт» деген күйлеріне жабысып, соларды Қорқыт бабамыздың күйлері ретінде насихаттай бастауының сыры осында. Мұның астарында Қорқытты қалайда күйші етіп шығару мақсатының жатқанын аңғару қиын емес.
Қазақ музыкасында қобыз бен сыбызғы күйлерін жеткізген өнер иелері көп емес. Әдетте Сармалай мен Ықылас есімдерін ғана аталады. Қобыз – бақсылардың құралы. Арғы жерде қобыздың сүйемелдеуімен сарын-сарнау айтқан бақсылар болса да, олардың тұсында аспаптық музыка қалыптаса қоймаған. Бақсы сарындары – фольклорлық, қобыз күйлері – кәсіби өнер көрінісі. Екеуі екі түрлі саты, екі түрлі даму белестері, екі түрлі стадиялық кезең. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет сияқты құбылыстар.
Қазақ фольклорындағы деректер бойынша Қорқыт – бақсы. Мұны М.Әуезов, әсіресе Ә.Марғұлан ерекше қуаттаған. Ал бақсы дегеніміз – синкреттік тұлға. Оның бойында әлі бір-бірінен даралана қоймаған ақындық, композиторлық, орындаушылық және бишілік өнер көрініс тапқан. Бірнеше өнер түрінің мұндай тұтастығы, сөз жоқ, фольклорлық кезеңге тән. Фольклор теориясынан хабары бар маман ел аузынан жазылып алынған көне шығармаларда автор деген ұғымның болмайтынын жақсы біледі. Басқаша айтқанда халықтығы, анонимдігі, авторсыздығы – фольклордың басты сипаты. Олай болса ерте замандарда фольклорлық сана аясында туған сарын-сарнаулардың авторын іздеу – бос әурешілік. Фольклорлық сана аясында туған Қорқыттың автор бола алмайтын себебі осында. Сондықтан оны көп кейін қалыптасқан күйшілік өнер өкілі ретінде танудың ғылыми негізі олқы.
ҚОЛҚОБЫЗ – ҮШ ІШЕКТІ ШЕРТПЕЛІ АСПАП
Әуесқой қорқыттанушылардың сүйенетін бір таянышы – қылқобыз. Олар Ә.Марғұлан келтірген «үйеңкінің түбінен үйіріп алған қобызым» деген жолдарды Қорқыт есімімен байланыстырып, түйесінің терісін қобызына шанақ еткен деген аңызды алға тартады. Бірақ аңыз бен тарихтың арасына теңдік белгісін қоюға болмайтынын жоғарыда айтып өттік. «Қобыз» сөзі мен қобыз аспабы ертеден белгілі. Ол Қорқыттың заманынан көп бұрын туып, әр халықта әртүрлі семантикаға ие болған. Мысалы, «Кітаби дадам Қорқыт ғали лисан тайфа оғузан» жазбасындағы Қорқыттың тартатыны – қолча қобыз (қолқобыз). Ол этнографиядан хабары аз кейбір суретшілеріміз салып жүрген екі ішекті ысқышты аспап емес, үш ішекті шертпелі аспап. Әзербайжан мәдениетінде әлі күнге қолданылады. Бұдан көретініміз: біз қарастырып отырған заманда Қорқыт тартты дейтін ысқышты музыкалық аспап әлі туа қоймаған.
«Қобыз» атауының көптеген түрік тектес халықтар мәдениетінде сақталғаны белгілі. Бір ғана қазақ музыкасындағы қобыз, қылқобыз, нарқобыз, месқобыз, желқобыз, жезқобыз, шаңқобыз атаулары әртүрлі аспаптарды аңғартады. Осыған қарағанда ертеде қобыз жалпы музыкалық аспап атауы болған тәрізді.
«Қобыз» атауы финно-угор, олармен іргелес, қоныстас елдердің музыкалық мәдениетінен де көрініс береді. Сол деректерді жинақтасақ музыкалық аспап атауларының мынадай тізбегі шығады: комуз (қырғыз), кыл кияк (қырғыз), хомыс (хакас), гопуз, гылгобыз (түрікмен), голча гобуз (азербайжан), кылысах (саха), кубыз (удмурт), купас (чуваш), ковыж (марий), кеуш (гагауз), копуз (хорват), кобоз (венгер), кобоз (румын), жәя кубыз (татар), каус (араб), коус (осетин), игил (тыва), икили (алтай), иә-ковыж (мари), кеманча (азербайжан), кемече (түрік), гиджак (өзбек).
Олай болса бүкіл түрік тектес халықтар мәдениетінен орын алған «қобыз» сөзін бір ғана Қорқыттың еншісіне байлап, Желмаясының терісіне тірегеніміз қалай болмақ? Әр халықтағы атаудың өз тарихы бар емес пе? Оның этимологиясы мен семантикасы да бөлек сөз етуді қажет етеді. Бұл тұста ескеретін мәселе – Қорқыт заманынан жеткен жазба ескерткіштерде «қылқобыз» аспабы туралы мәліметтердің кездеспеуі. Демек Қорқыттың заманы мен оның қолындағы музыкалық аспап – қобыз әртүрлі кезеңдерге тән құбылыстар. Түрлі диахрондық деңгейдегі мәліметтер фольклорлық үдеріс аясында біріктірілген.
ЫҚЫЛАС КҮЙЛЕРІНЕ ЖАСАЛҒАН ҚИЯНАТ
Соңғы кездері авторлығы үлкен дауға айналған шығармалар – «Қорқыт» пен «Қоңыр». Осы кезге дейінгі басылымдар бойынша олардың авторы – Ықылас Дүкенұлы. 1964 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы дайындап, жарыққа шығарған «Қазақ халқының аспаптық музыкасы» атты жинаққа Ықылас туындылары ретінде енгізілген бұл шығармаларға қолқа салушылар күн санап артып келеді. Олардың музыкалық мақамы, үн-интонациясы, құбылмалы ладтық арқаулары, жалпы музыкалық тілі Ықылас шығармаларына толық сай келеді. Академик А.Жұбанов «Қоңыр» күйін Ықылас Дүкенұлының туындысы деп өте дұрыс көрсеткен.Ал бұл күйде бүгінде Қорқыттың сарыны деп тартып жүрген зарлы әуен жатыр. Дәл сол зарлы сарын «Қорқыт» күйінде де бар. Екі күйдің сарыны үндес, форма жағынан да ұқсастықтары байқалады. Бұл шығармаларды бақсы сарыны ретінде бағалауға мүлде келмейді. Олар кәсіби орындаушының қолынан шыққан, қазақ даласында аспаптық музыканың қалыптасуынан хабар беретін туындылар. Сонда музыкалық үн-әуені, құрылымы мен стилі жағынан ұқсас шығармаларды Ықыластан «тартып» алып, түбірі солқылдақ Қорқыт күйлеріне телудің қандай ғылыми негізі бар?
Енді мына көзге ұрып тұрған сорақылыққа назар салыңыз. Әдетте әуесқой қорқыттанушылар «Қорқыт күйлері қайсы?» дегенде Нышан абыздан жазылып алынған бақсылық сарын-сарнауларды алға тартып, Сыр бойында Қорқыттың күй тарту дәстүрінің сақталғанын айтады. Ал егемендік алған отыз жылдың ішінде Нышаннан жазылып алынған сарындардың бірі де үлкен сахнадан Қорқыт күйлері ретінде орындалған емес. Концерттік сахналардан, теледидардан беріліп, күйтабақтарға жазылып, Ықылас шығармалары ретінде орындалып келген «Қорқыт» пен «Қоңыр» күйлері қазірде құбылып, аракідік Қорқыт атынан насихатталып жүр. Аталған күйлердің төңірегінде туып жүрген даудың басты себебі осында.
Қорқыт – фольклор аясында жеткен кейіпкер. Оның тарихи тұлғасы әлі зерттелген де, анықталған да емес. Мұндай сөзді естіген, В.Радлов сөзімен айтқанда, кейбір «грамотейлер» (шаласауаттылар) «Тынысбек Қорқыт өмірде болмаған деген пікір айтады» деген ұшқары пікір сабақтауы әбден мүмкін. Ал шын мәнінде көзіқарақты оқырмандар Қорқыттың тарихи тегі туралы алғаш ғылыми пікірлер сабақтаған ғалымдар қатарынан профессор Әуелбек Қоңыратбаев пен профессор Тынысбек Қоңыратбайлардың есімдерін табары анық. Әңгіме мәселенің ғылыми шешіміне барып тіреледі.
Сөз соңында Қорқыттың әлі күнге тарихи тұлға немесе жинақталған фольклорлық бейне екені толық зерттеліп, дәлелденіп болмағанын тағы бір еске салғымыз бар. Бірақ бұдан «Қорқыт өмірде болмаған» деген тұжырым жасауға болмайды. Фольклорлық шығармалардың иесі болмайтыны сияқты фольклорлық дәстүр аясында қалыптасқан қобыз күйлерінің де авторы болуы мүмкін емес. Сарын мен күй музыкалық өнер дамуының екі түрлі кезеңі болса, жыр мен күй де, Қорқыт пен Ықылас та – екі заманның баласы.
«Қорқыт өмірде болған ба?» – деген сауалдың төңірегінде ортаға салайын деген кейбір ойларымыз осы еді.
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!