Отан тарихында елі мен жерін жаудан қорғаған батырлар аз болмаған. Олардың бірқатарының өмірі мен қызметі ғылыми тұрғыда жазылып, лайықты бағасын алды. Соның нәтижесінде есімдері ұлықталып, ауылдар мен қалалардың көшелеріне, мәдени-әлеуметтік нысандарға берілуде. Бұл тарихи жадты жаңғыртуға қызмет ететін игілікті іс.
Дегенмен тарихымызда Отан соғысы деп аталатын ХVІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ-жоңғар соғысында жанқиярлық ерліктің үлгісін көрсеткен, жауға қарсы қол бастаған, елшілік-бітімгершілік қызмет атқарған көптеген батырларымыз бен билеріміз жеткілікті насихатталмай келеді. Сондай тұлғамыздың бірі – Тайлақ батыр.
Тарихи деректерде Тайлақ батыр Мәтіұлы ХVІІ ғасырдың соңғы ширегінде дүниеге келіп, ХVІІІ ғасырдың қырқыншы жылдарында қайтыс болғандығы айтылады. Әкесі Мәті би болып, ел басқарса, оның екі ұлы Тайлақ пен Дербіс Еділ бойындағы құба қалмақтармен шайқастарда ерлігімен көзге түскен батырлар болып қалыптасады.
Тайлақтың батырлығы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қасіретінен соң үш жүздің басы қосылып, жоңғар шапқыншыларынан елді азат ету үшін болған шешуші шайқасқа шыққан кезде танылады. Әсіресе, Тайлақтың батыр болып үш жүзге танылатыны 1729 жылғы Бұланты мен Білеуті өзендерінің қиылысындағы Қарасүйір деген жердегі шайқаста ошақты Саңырық батырмен тізе қосып, жоңғар әскерін тас-талқан етіп жеңуі еді. Осы деректер аталған кезеңнің архивтік құжаттарын тірнектеп жинаған қазақстандық ғалым Я.В.Басиннің (Басин Я.В. Россия и Казахское ханства в ХVІ-ХVІІІ вв. –А., 1971 –С.126) құжаттар жинағында орын алған. ХХ ғасырдың бас кезінде М.Тынышпаевтың «История казахского народа» деген зерттеуінде де Тайлақ батыр қатысқан осы шайқас суреттеледі. Демек, Тайлақ батыр туралы өз заманындағы жазба деректер ғылыми айналымда кездеседі. Ал тарихи тұлғаларды тұлғаландыруда дәстүрлі деректер – аңыздар, шежірелік деректердің де маңызы ерекше. Телеу тайпасы, оның шежірелік аңыздарында да Тайлақ батырға қатысты деректер жетерлік. Осы деректерді пайдаланған Ә.Кекілбаев «Үркер» романында, Ә.Әлімжанов «Жаушы» романында Тайлақ батырдың ерлік істерін көркемдік тұрғыда көрсетті.
Бұл дәстүр кейінгі кездегі «Алаш» ғылыми зерттеу орталығы дайындаған «Қазақ ру-тайпаларының тарихы» сериясымен жарыққа шыққан «Телеу» атты ғылыми еңбекте, профессор Берікбай Сағындықұлының («Әлімсақ» журналы 2019 ж. №10) зерттеуінде, С.Кішенұлы мен С.Пірманұлының «Қармақшы таңы» газетіндегі «Тайлақ батыр» атты ғылыми-танымдық мақаласында және басқа да зерттеулерде жалғасын тапты. Осы бағытта С.Байдәулетовтің «Алтын киімді қарт қазақтар немесе көне заманның көк бөрісінен жаңа заманның барысына дейін» және С.Қойшыбаевтың «Тұлпар» атты тарихи-этнографиялық зерттеу кітаптарында да Тайлақ батыр туралы жазылған.
Тарихи деректерге сүйеніп, Аңырақай шайқасындағы ерлігін есте қалдыру үшін Ұлытауға жақын Бұланты-Білеутідегі ашық аспан астындағы мұражайға Тайлақ батырдың есімі жазылған ескерткіш белгі қойылған. Батырдың есімін ұлықтаудағы бұл алғашқы қадам одан әрі жалғасын табуы керек.
Аңыздарда, деректерде Тайлақ батырдың есім сойы – Телеу Тайлақ батыр немесе Тайлақ мерген деген атпен орныққан. Бұл жерде батырларымыздың ең алдымен өз ру-тайпасынан құралған қолды басқаратыны, содан соң ерлігімен танылып жүздің, бүкіл қазақтың қолын басқаратын әскери иерархиялық жолдан өтетіндігі есте болуы керек. Оның мысалын Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Шапырашты Наурызбайлардың мысалдарынан көреміз. Осы жолдан өтіп, Телеудің қолын бастаған Тайлақ берісі Жетірудың, әрісі Кіші жүздің қолын басқарған батырлардың біріне айналған. Біз сөз еткен Тайлақ батыр жайлы айтқанда «Телеу Тайлақ батыр» деген тұрақты тіркеспен қолданған орынды. Өйткені қазақ батырларының арасында аттастар көп кездеседі, бір-бірінен ажырату үшін олардың есіміне ру-тайпасын тіркеп атаудан үркудің керегі жоқ. Бұл жағдайды орныққан дәстүрлі құндылық деп қабылдауымыз керек.
Тұрсын Хазретәлі,
Тарих ғылымдарының докторы, Қожа Ахмет Ясауи
атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің тарих кафедрасының профессоры
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!