Ұлытау ұлыларға болған мекен, Жер бар ма, түсінгенге сенен көркем

Сарыарқаның төрі, қазақ сахарасының кіндігі, ұлан байтақ ұлы даламыздың дәл орталығында орналасқан Ұлытау – алаш баласы үшін ежелден қастерлі мекен.

Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл баба жатқан жер тарихының тереңдігімен талайды өзіне еліктіреді. Ұзын ырғағы 200 шақырымға созылып жатқан Ұлытаудың өзі қатпар-қатпар бедерлі бейнесімен, бірінен-бірі биік сілемді тауларымен дараланып тұр.

Бұл өңірді айнала ағып жатқан Кеңгір, Сары кеңгір, Қара кеңгір, Жыланшық, Бұланты, Білеуті, Сарысу секілді басқа да өзендері аймақты суландырып, ажарына ажар қосқан.

Басқасын айтпағанның өзінде Ұлытауда Әулиетау, Едіге тауы, Алтын шоқы, Хан ордасы деп аталатын тарихи орындар бар. Оның үстіне Жошының өлімін Шыңғысханға естіртетін «Ақсақ құлан» күйі осы жерде дүниеге келген. Бұл күйді шығарған Шыңғыс ханның атақты қолбасшысы, Шам елін ширек ғасыр басқарған даңқты әмір, ел есінде ақындығымен, күйшілігімен сақталған сайыпқыран баһадүр, таутұлғалы Кетбұға батыр еді. Осыншама тарихи орындардың дақпыртын естіген жұрт бұл аймаққа бір келмей кетпейді екен. Көптен бері осы мекенді аралауға бір құмартып жүр едік. Соның орайы енді келді. «Сыр медиа» ЖШС бас директоры, облыстық мәслихат депутаты Аманжол Оңғарбаев бас болып, облыстық, қалалық, аудандық газеттегі қаламгерлер сәуір айының соңғы күні мен мамыр айының басында Ұлы даланың Ұлытауына сапар шекті. Ұлытау сапарына шыққандардың қатарында біз де бар едік.

Сен қайдасың, Жезқазған?

Қызылорда мен Жезқазғанның ара­сы 430 шақырымды құрайды. Екі аймақтың арасы тым қашық болмаса да жолдың нашар екені көпке аян. Осы 430 шақырымның бар болғаны 100 ша­қырымы ғана асфальтпен көмкерілген шығар. Оның өзі тас жол деп айтуға келмейтін, зеңбірекпен атқылағандай әр жері ойылып, опырылып қалған. Көлігіңді байқап айдамасаң қапелімде аударылып қалуың да ғажап емес. Қалған жолдың бәрі май топырақ. Шаңғытып отырып «зулайсың». Зулай алмасаң тасбақаның жүрісіндей жылдамдықпен аяңдап бағасың. «Жол азабын жүрген білер» деген сөздің қаншалықты дөп айтылғанын осы арамен жүргендер түсінетін шығар.

Сонымен борпылдақ жолмен селкіл­деп келеміз. Жолы нашар болса да табиғаты керемет екен. Жолдың қос қапталы бейнебір жайылған кілем іспетті. Көзіңді қызықтыра құлпырған қызғалдақ пен сарғалдақ, жайқала өскен жауқазын еріксіз баурап барады. Бәрінен бұрын ерекше жұпарымен тынысыңды ашатын хош иісті жусанын айтсаңшы… Жусанмен жағаласа өскен түйежапырақ та қаулап тұр. Тұмса табиғаттың осындай кереметін тамашалап келе жатқанда алыстан биік мұнаралар көрінді. Бұл жезді өлкенің, мысты өңірдің зауыты еді. 

Хош, бірді айтып, біріне кетіп қайте­міз. Қызылордадан Жезқазғанға дейінгі табиғаттың әсемдігіне тамса­нып боламын дегенше 8 сағаттан астам уақыт кетіпті. Бір ақауы жоқ, бұзылмай, тоқтаусыз жүріп келген микроавтобустың өзі 430 шақырымға 8 сағат жіберіпті. Осыдан-ақ екі арадағы жол қаншалықты азапты, қиын әрі ауыр екенін бағамдай беріңіз. Айтпақшы, межелеген жолдың дәл орта тұсына келгенде біз мінген көлікті біреулер тоқтатып: «Мына жол қашан бітеді?» деп сұрады. Облыстық газеттегі әріптес інім Ержан Қожастың да: «Жезқазған көшіп кеткен жоқ па?» дегені бар әзіл-шынын араластырып. Осы сәтте микроавтобустың ішкі беткейіндегі ай­надан көлікті тізгіндеген Зейнулланың жанарына зер салдым. Ол да «Сен қайдасың, Жезқазған?» дегендей кейіп танытып келе жатқандай көрінді маған.

Тарихи мекеннің тамыры тереңде

Бізді Жезқазған қаласынан Сәтбаев қалалық «Шарайна» газетінің бұрынғы директоры Бауыржан Жанбауұлы Бірманов күтіп алды. Амандық-сау­лықтан соң Жошы хан кесенесіне қарай бет түзедік.

– Мен Сәтбаев қалалық «Шарайна» газетін 9 жыл басқардым. Ұлытау өңірінің қойнауы толған тарих. Бұл жерде Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл секілді тарихи тұлғалар жатыр. Қалмақ­қырылған деген де жер атауы бар мұн­да. Бұлантыдағы шайқастан соң ол жер­ді Қалмаққырылған атаған, – деді жол­басшысымыз Бауыржан Жанбауұлы. 

Баукеңнің сөзінен кейін Бұланты шайқасы жайлы білетіндерімді ой елегі­нен өткізе бастадым. Биыл Бұ­ланты шайқасының өткеніне 295 жыл толып отыр. Тарихта «Аңырақай», «Қал­маққырылған» деген атпен қалған шайқастар болған. Бұланты өзенінің бойындағы кескілескен ұрыстың қа­зақ-қалмақ соғысында шешуші рөл ат­қарғанын ұмытуға болмайды. Бір білерім, үш жүздің баласы бас қосып, жауға жұмыла қарсы тұрғанда ғана жеңіске жететінін осы шайқас айқындап берген. Бабаларымыздың «жеңсек ел боламыз, жеңілсек бордай тозамыз» деп ұрыс даласына ұмтылған сәті де осы Бұлантыда өткен. Бұл атақты Әбілқайыр ханның біріккен қазақ жасағына бас қолбасшы болатын тұсы. Жан беріп, жан алысқан кескілескен ұрыста қазақ қолы жеңіске жеткен. Бөгенбай батырдың пәрменімен Отан қорғау жолында шейіт болған жаужүрек жауынгерлер бір зи­ратқа жерленіпті. Ол жерге үйдей етіп тас үйілген. Оған жұртшылық «Үйтас» деген атау берген. Сол Үйтас қанқұйлы соғыстың куәгеріндей болып әлі тұр. Иә, үш ғасырға жуық уақыт өтсе де бұл оқиға ел жадынан өшкен емес, өшпейді де.

Осындай ойдың жетегімен келе жатып Жошы хан кесенесіне де жеттік. Мемлекет басшысы Қасым-жомарт Тоқаевтың Ұлытауды ұлттық туризмнің ор­талығы ету туралы бастамасынан кейін мұнда «Жошы хан» тарихи-мәдени кешені салыныпты. Сайын далада алыстан менмұндалап көрінетін Жошы хан кесенесін жаңадан салынған мәдени кешен толықтыра түскендей. Кешен алдына «Ақсақ құлан» аңызына байланысты ескерткіш орнатылған. Композициялық ескерткіште құланға ұмтылған Жошының, Жошыға ұмтылған құланның бейнесі бедерленген.

Тарихи-мәдени кешеннің бөлім мең­герушісі, тарихшы Бақытжан Игенұлы Көпбаев бізге білгенін айтып, кешенмен таныстырды.

– Сарыарқаның төріне қош келдіңіз­дер. Бұл – «Жошы хан» тарихи-медени кешені. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Ұлытауды ұлттық туризмнің орталығы ету керек» деген сөзінен соң осы кешен салынды. Мәдени кешен заманауи құрылғылармен жаб­дықталған, – деді Б.Игенұлы.

Айтса айтқандай, тарихи-мәдени ке­шеннің іші де заманауи жабдықтармен қамтылған. Музей, қонақ үй мен асха­насы тағы бар. Кіре беріс фойесін ай­налдыра кенер каптың көлеміндей тас мүсіндер қойылған. Кәдімгі үлкен бір тас тұрғандай. Бірақ қолмен ұстасаң тасқа ұқсатып жасалған бұйым екенін аңғарасың. Оған смарт экран орна­тылыпты. Міне, қызық! Саусағыңды тигізіп-ақ өзіңе керекті деректі алуға болады. Ұлытау аймағының тарихына, мәдени ескерткіштеріне, хандар мен ба­тырларға қатысты мәліметтер толып тұр. Тас бедерлі мүсін демесең, кәдімгі ақыл-қалта. Фойеден сыртқа қарай шы­ғатын арнайы жол бар екен. Хан кесенесімен екі ортаға Жошының еңселі ескерткіші орнатылған. Оның жанына хан кеңесі өтетін шатырды да жасаған. Хан шатырының өзі ойыңды сан-саққа жетелеп, тарихтың қатпар тұнығына алып баратындай әсер береді. Одан сәл әріректе Жошы ханның мазары тұр.

Бәріміз тарихшы Бақытжан Көпбаев­тың артынан келеміз. Ол болса Жошы ханға қатысты мәліметтерді айтып, кесенеге қарай жол бастады.

– Жошы – Шыңғысханның үлкен ұлы. Шыңғыс қаған өз ұлдарына империясын бөліп бергенде Жошыға Дешті Қыпшақ тиген. Осы жерде, Ұлытау баурайында Жошы ұлысы құрылады. Алтын орданың негізі де Ұлытаудан бастау алады. Аңыз бойынша Жошы ханды аңшылықта құлан талап өлтірген дейді. Кесенеге бір­неше рет жаңғырту жұмыстары жүр­гізілген. Қазба жұмыстарын 1946 жылы Әлкей Хақанұлы Марғұлан бас­таған археологтар жүргізген. Сол кезде кесенеден табылған ер адамның мәйі­тінің оң қолы жоқ болып шықты, – деді «Жошы хан» тарихи-мәдени кешенінің бөлім меңгерушісі Бақытжан Көпбаев.

Қазақ ұлттық энциклопедиясындағы мәліметтерге сүйенсек, Жошы хан кесенесі Жезқазған қаласынан солтүс­тік-шығысқа қарай 50 шақырым жер­де, Қаракеңгір өзенінің жағасында ор­наласқан. Кесене көне архитектуралық ескерткішке жатады. Күмбезде сақталған таңбаларға қарағанда, оны салуға Жошыға қараған тайпалардың бәрі (найман, арғын, қыпшақ, керей, қоңырат, қаңлы, т.б.) қатысқан. Жошы хан күмбезі порталды-күмбезді құрылыстар қатарына жатады. Ежелгі құрылыс әдісінің бірі – күмбез орнату. Ол Жошы хан күмбезінде тамаша шешімін тапқан. Қабырғаның іш жағынан сөрелеп шы­ғарған белдеулердің үстінен екі қабатты зәулім күмбез орнатқан. Тағы бір ерекшелігі, кесенеге жарық түсіру үшін күмбез жақтан үш ойық жасалған.

– Байқасаңыздар, кесенеге жарық түсіру үшін үш ойық жасалған. Сырттан қарағанда қараңғы секілді. Ішке кіргенде жарық болып тұрады. Сол кездің ұсталары қалай есептегенін білмеймін, бірақ кесене іші қысы-жазы бір тем­пературада болады, – деді Б.Көпбаев.

Жошы хан ескерткішінің алдына Қетбұқа жыраудың тас белгісі орна­тылған. Бұл белгінің астына сонау Сириядан, Айнжалудтан Кетбұқаның мәңгілік байыз тапқан жерінен то­пырақ әкеліп қойылған. Бақытжан Игенұлының айтуынша, оны журналист Дулат Әбіш әкелген. Бұл Жошының өлімін Шыңғысханға күймен жеткізген атақты жыршы, жырау, қолбасшы, би, батыр, Шам еліне 25 жыл әмір болған Кетбұқаға қазақ жерінде көрсетілген құрмет еді. Кетбұқа ноянға арналып Жезқазғанның орталығында еңселі ескерткіш бой көтерген.

Тарихи-мәдени кешенге келген соң Бақытжан Игенұлы арнайы кино­залға апарып, Ұлытау өңірінің та­рихы­мен таныстыратын қысқа метражды фильмдерді көрсетті. Жалпы дала пайғамбары – Зердеш бабаға (Зара­туштра) ең алғаш рет Ұлытаудағы Әулиетауда Жаратқаннан аян түскен көрінеді. Атақты Тоқтамыс пен Едіге бидің де мәңгілік байыз тапқан мекені осында. Әулиетауға мініп, заңғар биігіне көтеріліп, тілек тілеушілердің тілегі қабыл болады дейді мұндағылар.

Тарихи деректерге Ұлытаудың ежелгі қоныс екені айтылады. Ол – қазақ жұртының табысқан төбесі, ұйысқан іргесі. Қазақ хандығының басында тұр­ған Керей мен Жәнібек Әбілқайырдан іргесін бөлгенде Ұлытауды бетке алғаны белгілі. Бұл – тарих тұғырындағы туы жығылған Алтын Орданың түтінін аңсау, ежелгі ескі жұрттың жұрнағын сағыну, дүниенің тең жартысын құзырына қаратқан кешегі кемел мемлекеттің киесін қастерлеу. Энциклопедиялық мәлі­­меттерге сүйенсек, Кетбұға, Керей, Жәнібек, Қасым, Тәуке, Барақ, Көшім, Абылай, Әбілқайыр, Ақжол би, Қазыбек би және тағы да басқа тарихи тұл­ғалардың өмірбаяны Ұлытау атымен байланысты. Ұрпақ санасына ұялап қалған ата-бабаларымыздың елдік кес­кіні, ерлік дәстүрі жадымызда жаң­ғырып тұрары сөзсіз.

Біз Ұлытау аймағына жеткен күні Жошы хан кесенесіне барып, зиярат еттік. Жошы ханның өзімен бірге маңайдағы қорымдарда жатқан әруақтарға да құраннан дұға бағыштадық. Ұлытау өңірінің тарихымен танысып, өткенге көз жібердік.

Келесі күнгі сапарды Домбауыл бабадан бастағанды жөн санадық. Ал Жошы хан мен Кетбұқаға қатыс­ты ғалымдардың зерттеуімен сабақтасты­рылған материалдарды  газеттің алдағы санынан оқи аласыздар.

Шындыққа айналған аңыз

Жошы хан мазары. Айналасында басқа да қорымдар бар. Тіпті хан ордасының орны да тұр. Бұл көріністі көзімен көргендер бізге аңыз болып жеткен талай тарихқа қанығады. Шынтуайтына келгенде, Жошының өзіне де қатысты әпсана жетіп артылады. Соның бірі – Жошы ханның өлімімен байланысты. Хан Жошыны Шыңғыс ханның өзі өлтірткен деген де сөз бар. Ауырып қайтыс болды деп те айтылады. Енді бірінде аңшылықта қайтыс болғаны баяндалады.

Жувейни есімді жылнамашы 1223 жылдың қысында Шыңғысхан Самарқандтың төңірегінде болып, Жошы ханға шабарман жібергенін жазыпты. Жазба бойынша Дешті-Қыпшақтан құландарды қуып келуін және өзін де аң аулауға шақырған көрінеді. Жошы хан, сірә, келмесе керек. Жувейни бұл туралы үнсіз қалады. Көктем шыққанда, яғни 1224 жылы Шыңғысхан Моңғолияға қайтар алдында жиын өткізіп, ұлдары бас қосады. Бұл құрылтайға Жошы хан келмейді. Жувейни Шыңғыс хан тек Құланбасы бойына келгенде ғана Жошының келіп, 20 000 шымқай сұр атты сыйға тартқанын жазады (кейбір тарихшылар Жошының бұл жиынға да келмегенін алға тартады). Археолог Орынбай Ошановтың деректерінде Жувейниде Жошының өлімі туралы ешқандай дерек жоқ екені мәлім болады.

Рашид-ад Диннің дерегі бойынша, осы кезде Жошы жұртынан маңғыт руының бір кісісі Шыңғысханға келеді. Шыңғысхан одан Жошының жағдайын сұрайды. Ол Жошының есен-сау, елінде аң аулап жүргенін жеткізеді. Негізінде Жошы өзі сырқат болғандықтан, аңға тек уәзір­­лерін жібереді. Маңғыт жолаушысы көпшілікті көріп, Жошының өзі деп, көргенін Шыңғысханға жаңсақ жеткізген. Мұны естіген, яғни жалған хабар Шың­ғыс­ханның қаһарын туғызады. Әскерге бұйрық беріп, жорыққа дайындала бастайды. Алдымен Шағатай мен Үгедейдің жасағын аттандырады. Соңын ала қалған әскерімен өзі аттанбақшы болып жатқанда, Жошының өлімі туралы хабар жетеді. Міне, ортағасырлық жазба деректері бізге әке мен бала арасындағы осындай жұмбақ жайттар болғанын жеткізеді. Тарихшылардың зерттеуінде Жошының өлген жылына байланысты бір­ізділік жоқ. Олардың пікірінше, 1225-1227 жылдар аралығы көрсетіледі. Келесі бір аңызда Жошы ханды құлан шайнап өлтірген деп айтылады. Елдің арасына кеңінен тарағаны да осы нұсқа. Өйткені атақ­ты Кетбұқа осы оқиғаны баяндайтын «Ақсақ құлан» күйін шығарған. Мүмкін сол себептен, мүмкін Шыңғыс тұқы­мының ақылшы-кеңесшісі болғаннан ба, әйтеуір Жошы хан кесенесінің алдында Кетбұқа ноянның белгітасы тұр.

Неше түрлі ойлар маза бермей күндіз көріп, Құран бағыштап кеткен Жошы мазарына қайта келдім. Айналаны бір шолып, Кетбұқа белгітасының қасына келіп отырдым. Іштей «ойлан, Әзиз, қай аңыз шындыққа жақын?» деп қоямын өзімше күбірлеп. Содан оқыған, санаға, көңілге тоқыған дүниелерді саралай бастадық. Айтпақшы, өткен жылдың ақпанында елордадағы ұлттық мұрағатқа барып, Әлкей Марғұлан мен Ақселеу Сейдімбектің жеке қорымен танысқан едік қой. Қасымда Оразхан Садықұлы есімді  ағам бар еді. Мен оқыған дүниелердің ішінде бір нәрсе қалып кеткен жоқ па екен деп, сол кісіге қоңырау шалып, білгенін айтуды сұрадым. Өйткені ол маған қарағанда тарихқа жүйріктеу еді.

– Жошы – атақты Шыңғыс ханның үлкен ұлы. Ол өз заманында анау-мынау батырға дес бермейтін баһадүр болған. Шыңғыс хан бастаған талай жорыққа қатысып, асқан ерлік көрсеткен екен. Ол туралы Жувейни мен Рашид-ад Диннің еңбектерінде баяндалған. Оны құлан талап өлтірген деп айтылатын халық аңызының түбінде шындық жатыр. Түптеп келгенде, Жошы – қазақ хандарының түп атасы. Ұлы далаға билік жүргізген хандардың бәрі – осы Жошы ханның ұрпағы. Сонау Ұрыс ханнан тарайтын Керей мен Жәнібектен бастап кешегі Кенесарыға дейін Жошыдан өрбіген, – деді Оразхан Садықұлы сөзін сабақтап.

Академик Ә.Марғұлан 1946 жылы Жошы кесенесінде қазба жұмыстарын жүргізген. Сол кезде мазардан шық­қан ер адам мәйітінің бір жақ қолы тұтас жоқ болып шыққан. Әлкейдей ғалымның жазған мұндай мәліметтерін елордадағы мұрағаттан өз көзімізбен көріп, қолжазбаларын қолымызбен ұстап едік. Ғалым деректерін қазақ-орыс тілдерінде жазғанға ұқсайды. Тіпті кейбір жазбалары төтемен де берілген. Біз сол жолы Ақселеу Сейдімбектің де жеке қорымен таныстық. Ол кісі Әлкей Марғұланның жазбаларынан соң Жошының қолын құлан тартып кет­кен деген аңыздың шындыққа айналғанын баяндайды. Бұл деректер ел астанасындағы ұлттық мұрағаттан алынып отыр. Әлкей Марғұланның құжаттары №195 қорда тұрса, Ақселеу Сейдімбектің құжаттары №167 қорда сақтаулы.

1997 жылы археолог Ж.Смаиловтың жетекшілігімен Жошы хан кесенесінің іші қайта қазылған. Сонда қабірде Жошының бас сүйегі болмай шығыпты. Бұл бас сүйек археолог Ж.Смаиловтың іздеуімен Алматы қаласындағы Орталық музейдің қорынан табылып, 2012 жылы 66 жыл­дан кейін қайта орнына қойылды. Демек, қазір Жошы мазаратында ханға тиесілі мәйіт жатыр деген сөз.

Кетбұқа жайлы бірер сөз

Түн. Маңайға жарықшамдар орнатыл­ған. Айналаны түгел жарықтандырып тұр. Жошы хан кесенесінің жанына ор­натылған Кетбұқа баба белгітасының қа­сында отырмын. Ойды ой қозғап, батыр баба жайлы білетінімді еске түсіре бас­тадым. «Жошы хан» тарихи-мәдени кеше­нінің бөлім меңгерушісі Бақытжан Көпбаев пен Сәтбаев қалалық «Шарайна» газетінің бұрынғы директоры Бауыржан Бірмановтың айтқан тарихи деректері тағы бар.

Қазақ даласындағы аңыз тұлғаның бірі – Кетбұқа. Алып адам жайлы жазыл­ған еңбек аз емес. Есімі алты алашқа белгілі тұлға Мұхаметжан Тынышбаев: «Кетбұқа – аңыз бойынша көне замандағы қазақтың ең ұлы абызы, сиынатын пірі, бақсылар осы күнге дейін оның атын атап, аруағын шақырады», – десе ғалым Тұрсын Жұртбай: «Қазақ елінің сондай қасиетті дегдарларының бірі – ұлы жыршы, ұлы ноян Кетбұқа. Ол туралы аңыздардың әрқайсысында тек қана елдің мүддесі қозғалады. Соған қарағанда, жердің бетіне ойран сала келген он үшінші ғасырдағы «сұм заманның» тұсында ғұмыр кешкен Кетбұқаның тағдыры да тістескен тамыр сияқты Шығыс пен Батыстың арасындағы ондаған халықтың бақ-талайымен бай­ла­нысып жатыр. Бірақ қай жұрттың шежіресінде қандай кейіпте суреттелсе де, қазақ үшін ол – сол бір елі үшін аңырата қобыз тартып, домбырамен күй шертіп, көкірегі қарс айрылған абыз, қабағынан қар жауған Шыңғыс ханның өзіне елі үшін басын тігіп, ұлының өлімін естірткен дана жырау, ең соңында, үрім-бұтағын құртып жібермес үшін Иерусалимге жорыққа ат­танған Хұлауғу ханзаданың саяси кеңес­шісі болған әскербасы», – деген ойын жеткізеді.

Жыраулар поэзиясының көрнекті өкілі, дауылпаз ақын Доспанбет жырау:

Күдеріден бау тағып,

Кіреуке киер күн қайда?!

Күмбір-күмбір кісінетіп,

Күреңді мінер күн қайда?!

Толғамалы ақ балта,

Толғап ұстар күн қайда?!

Алты құлаш ақ найза,

Ұмсынып шаншар күн қайда?!

Садақ толған сайгез оқ

Масағынан өткеріп,

Басын қолға жеткеріп,

Созып тартар күн қайда?!

Кетбұқадай билерден

Кеңес сұрар күн қайда?!

Еділдің бойын ен жайлап,

Шалғынға бие біз байлап,

Орындықтай қара сабадан,

Бозбаламен күліп-ойнап,

Қымыз ішер күн қайда?! – деп көкірегі қарс айрыла жырласа, 19 ғасырдың аламан батыр-ақыны Махамбет ұстазы Доспамбет жыраудың сөзін жалғастырып:

Кетбұқадай билерден

Ақыл сұрар күн қайда?!

Бізді тапқан ананың,

Асыраған атаның

Қолын алар күн қайда?! – деп жырлайды.

Кетбұқа Жошы ханның қырық батыры­ның бірі ретінде қазақ-қырғыз тарихында айтылады. Бұл жайында Қ.Сәтбаев атын­дағы тарихи-өндірістік мұражай директоры Кенжалы Балкенов «Ұлы жырау Кетбұға» атты еңбегінде айтып өтеді. Ол: «Қырғыздармен шайқаста ерлік көрсеткен Шыңғыс ханның мың басы Бағары Нұқы батыр туралы деректер моңғолдың құпия шежіресінде келтірілген. Міне, осы Бағары Нұқы батыр Кетбұқа жырау деген дерекке сабырлықпен қарап, зерттеуіміз қажет. Бағары Нұқа, Кет би, Кет абыз, Кетбұғы, Кербұғы, Кет­бұқа, Құтбұқа осындай атауларды бір жүйеге келтіру – ұрпақ парызы. Кезінде кең далада билік құрған Инанғ Білге Бұқа хан, Таян Бай Бұқа хан, Алып Терек Бұқа хан. Сол бабаларына ұқсатып Кетбұқа деп қойған. Мысалы, Инанғ Білге Бұқа хан осындағы «Инанғ» сөзі «билік», «Білге» – «данышпан», «Бұқа» – «алып күш» иесі дегенді білдіреді. Осы сарындас Кетбұқа – «Кет»  «ел көсемі» деген мағына білдірсе, «Бұқа» «алып күш иесі». Алып Терек Бұқа хан – Отырар қаласының билеушісі Қайырхан. Бір сөзбен айтқанда, Алаштың мемлекет қайраткері Кетбұқа бабамыз кезінде Палестина жерінде Құлағу Елханымен бірге өз саясатын жүргізген Елатасы.Осындай ұлт тарихында терең із қалдырған көреген саясаткер, шебер дипломат, мемлекет қайраткері, сәуегей әулие Кетбұқа жырау біздің ой-санамыздан өз орнын толық алды деп айта аламыз ба?», – деп ойын жеткізеді.

Кетбұқа бабамыз жайлы мәліметтер түрколог Лев Николаевич Гумилевтің зерт­теулерінде де кездеседі. Оның «Этнос және Жер биосферасы» атты кітабының бір тарауы Кетбұқа бабамызға арналған. Кет­бұқа ноян Айнжалутта қайтыс болған. Бұл – ешкім дау айта алмайтын тарихи факт.

Филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын Жұртбай: «Бір жыл ішінде мұсылман елдерін таптап өткенін көрген христиандар ата жауын құртқан Құлағудың әскерімен одақ жасасты. Армян патшасы Гетум І мен Антиох кінәзі Боэмунд IV монғолдарға қосылды. Соның нәтижесінде 1259 жылы күзде Египетке бір-ақ жетті. Ең соңғы мұсылман мемлекетінің мойнына семсер төніп тұрғанына қуанған Батыс Еуропадағы христиандар Құлағу мен Тоғыз хатунды Константин мен Еленаға теңеп, «егер де монғол әскері шекараға ілінсе-ақ, Христостың қызметшілерін соғыс майданынан көреді» деді. Кетбұқа ноянның кеңес ордасы Иерусалимге ту тігіп, Тир, Сидон, Акра қамалына ор­наласты. Ал өз еркімен берілген жауға Шыңғыс дәстүрінде барынша құрмет көр­сетіледі. Сондықтан да Иерусалим коро­лінің әскері монғолдың оң қанаттағы қолы боп бекітілді. Міне, дәл осы кезде Құлағудың ең соңғы шешуші майданға шығуына екі үлкен кедергі кездесті. Жаз айында монғол қызына үйленген грузиннің Ұлы Давид пен Кіші Давид патшалары көтеріліске шықты. Құлағу соларға ат­танды. Екі патша да халқын қырғынға тастап, қашып кетті.

Лев Гумилевтің пайымдауынша: «Патшалардың ақымақтығы Грузияны қызыл қанға бөктірді, ал христиандардың мүддесі мүрдеге айналды. Өйткені мон­ғолдар Грузияның әскерінен сүйеніш тауып, Палестинадағы әрбір жауынгерді аман сақтаудың орнына, бар күшін олардың өзін талқандауға жұмсады. Жағдайдың дәл осындай боп қалыптасуы жаужүрек мамлүктердің пайдасына шешілді». Біздің қосарымыз, дәл осы деректен Құлағудың да, Тоғыз хатунның да христиан діні үшін күреспегені көрінеді. Әйтпесе, мұсыл­манның езгісіндегі грузиндер оларға діни бостандық әперуге келген адамға қарсы шыға ма? Кетбұқа ноян бұл жазалау жорығына қатыспады. Ол Иерусалимде қалды. Күзге қарай Құлағу қыпшақ мамлүгі Құтіз билеген Египетке жорыққа аттанғалы жатқанда, Мөңке қағанның қазасы туралы хабарды естіді. Мұндай қаралы мезетте барлық іс-әрекет тоқталып, Шыңғыс тұқымының бірі қалмай, құ­рылтайға қатысуы тиіс еді. Оның үстіне, жаңа қағанның кім боп сайлануы Құлағу үшін шешуші мәселе еді. Сондықтан да Құлағу илхан әскерін Иранға әкетті де, тек Кетбұқа ноянға қарасты 20 мың жасақты Палестинада қалдырды. Құлағу ордаға аттанарда: – Мөңке қағанның жаны Көк Тәңірімнің қасына қонақтаған екен. Бірақ алтын бұғауының кілтін маған беріп кетті. Сол кісеннің кілтін әкем Шыңғыстың, ағам Жошының, Мөңке қағанның алтын айдарын көрген саған тастаймын. Жыл өтпей қайырылғанда қолыма тапсыр. Қамалдарды қадағала. Құтыз бен Бейбарыс қыпшақтан шыққан. Солармен мәмілеге келе тұр, – деді. Кетбұқа ноян Илханға қар­сы уәж қайырмады. Ол өзіне осыншама шек­сіз билік әперген Мөңке қағанның әмірлік пайзісі – «алтын шынжыры» сол Мөңкенің өлімімен бірге үзіліп түсетінін білген жоқ. Өйткені бір кезде, осыдан отыз жыл бұрын бұлардың мойнына қамыт кигізіп, құлдыққа сатқан монғолдардың қорлы­ғын мамлүктер ұмыта қойған жоқ болатын. Туған жерден айырғанына кектенген олар өліспей беріспеуге серттесті. Бұл арада сәл тарихи шолу жасауға тура келеді. Себебі Құлағу бастаған әскерлердің дені қыпшақтар еді. Ал мамлүктер де түркі тұқымынан болатын. Қандары бір адамдар неге сонау алыс жерде бір-біріне қарама-қарсы тұрып, қан майданда бірін-бірі жер жастандырды деген сұрақтың қойылуы орынды. Оның астары өте тереңде және дербес әңгіменің арқауы. Алайда бұл арада қысқаша ғана тоқталып өтеміз. Дүние тарихындағы ең бір қанқұйлы дәуір атанған X-XIII ғасырлар адамзат баласы бұрын естіп-білмеген тосын оқи­ғаларға толы болды. Таяу Шығыстағы мұсылман мен христиандардың арасын­дағы жан­кеш­ті шайқастар үздіксіз жал­ғасып отыр­ғандықтан да «қасиетті жер» әбден қанға бөгіп еді. Иерусалим шаһары біресе мұсылмандарға, біресе христиандарға қа­рады. Ал Египет мем­лекеті өзінің үстемдігінен айырылды және де сауда-саттықты, көпестікті кәсіп еткен фаллахтар қазынаға салық төлеуді ғана білді. Олар ешқандай әскери іске араласқысы кел­меді. Соның салдарынан ежелгі Египет басыбайлы мемлекетке айналмас үшін Салахаддиннің тұқымдары жалдамалы жасақ ұстауға мәжбүр болды. Оларды мамлүктер, яғни мемлекеттік жа­сақтар деп атады. Мамлүктердің дені тұтқынға түскен не құлдыққа са­тылған түркілер еді. Әсіресе монғол шап­қыншылығы тұсында олардың саны күрт өсті. Өздерінің қол күшіне сенген мам­лүктер бірте-бірте мемлекеттің билігін өз қолдарына алды. Мұсылман дініне кірген мамлүктер өте ұйымшыл, ержүрек, әскери іске өте қабілетті еді. Иерусалимге бекінген Кетбұқаның әс­кері өзінің қандастарының мүмкіндігін бағаламады және олардың христиандар үшін жаны неге күйетінін түсінбеді. Еш қауіп күтпеді. Сондықтан да: «Сириядағы монғол әске­рінің қолбасшысы Кетбұқа ноян өзінің шағын қолымен (Киракостың есебінше 2 000, ал Гайтонның есебінше 100 000 мың) Баалбектің түбінде қаннен-қаперсіз тұрды. Шығысында оларды шөл қорғаса, батысында христиандардың қамал­дары қоршаған еді. Өкінішке қарай, Кетбұқа шөлдің жағдайын жақсы білгенімен, христиан серілерін білмейтін. Бұларға шабуыл жасаған монғолдар сияқты мамлүктер де даланың еркін ұлы еді, ал әскери талантқа келсек, қыпшақ Құтыз бен Бейбарыс найман Кетбұқадан кем түспейтін». Бұл Т.Жұртбай негізге алған Лев Гумилевтің жазбаларынан келтірілген мәліметтер.

Осы шайқаста Кетбұға қолға түсіп, оны Құтыз өлтірген еді. Бұл жағдайды Гумилев былайша баяндайды. «Әскері мен аттарын әбден тынықтырып алған Құтыз франктердің иелігіндегі Галилейді басып өтті, сөйтіп, Дамаскіге төтелей шабуыл жасауды ұйғарды. Өзінің қарамағындағы монғол салт аттыларымен және армяндар мен грузиндерден құралған қосалқы жасақтармен аттанған Кетбұқа 1260 жылы 3 қыркүйек күні Айн-Жалудтың (Назареттің маңы) түбінде жау әскеріне тосқауыл қойды. Монғолдардың аттары жорықтан кейін бұрлығып қалып еді, бірақ та олар ешқашанда жеңілістің дәмін татып көрмегендіктен, көңілдеріне күдік алмады. Өздерінің құдіреті мен ержүректігіне сенген олар қаны қыза алға ұмтылды. Құтыз әскер санының басымдығын пай­даланып, қос қанаттағы қолды тасаға жасырып қойды да, досы Бейбарыс қол­басшылық ететін негізгі күшті Кетбұқаға қарсы шығарды. Монғолдар шабуылға шығып, тағы да қыпшақтармен қылыш түйістірді. Бейбарыс шабуылды тойтарып тастады. Сол кезде қос қанаттағы әскерлер тасадан шығып, монғолдарды қоршап алды. Кетбұқа қалайда туды жаудың қолына түсірмес үшін шайқас алаңында ойқастай шауып жүрді, бірақ та оның астындағы атын мертіктірген мамлүктер ол жерге құлағанда жапа-тармағай бас салып ұстап, қолын қайырып тұтқынға алды. Әскерінің тас-талқаны шықты. Майдан даласынан қашқандар да аман-есен құтылмады. Олардың зорығып кеткен аттары мамлүктердің тың аттарынан қара үзіп кете алмады. Сарылардың жорығы қаралы аяқталды. Қолы байланған Кетбұқаны Құтыз сұлтанның дәргейіне әкелді. Тұтқынға түскен найман жеңіске жеткен құман-қыпшақтың бетіне тура қарап тұрып: «Құлағу хан Египеттің қақпасын қақ айыратын қалың салт атты әскермен келіп, сенің сазайынды тарт­қызады әлі. Мен өз ханыма адал қызмет еттім және ешқашан да ханымның қанына ортақтасқан жоқпын», – деді де ана тілінде сөйлей жөнелді: – Сен, Құтыз, қаның қып­шақ болса да, қарғыбаулы төбетсің. Затың құл болмаса да, атың құл, мамлүксің – мем­лекет құлысың. Кімнің жоғын жоқтайсың? Шаджарат сұлтаншаның етегіне жабысып, Тұран шахтың, одан Айбектің көзін құрт­тың. Шаджаратты зынданға салдың. Бүгін, міне, ата тегіңнің аруағына сиынып келген өз еліңнің азаматын қырып отырсың. Сонда сенің жоқтағаның кімнің, қай елдің намысы? Сен одан да, есің барда еліңді тауып, жалдамалы құлдықтан құтыл. Өлсең, мыналар сияқты жоқтайтын елің қалсын артыңда. Мен исі Дешті Қып­шақтың Ұлығ биімін. Төрелігім мынау: қарғыс, қарғыс саған! – деп бетіне түкіріп жіберді. Мұндай қорлыққа шыдамаған қандыкөз, қатыгез Құтыз қайқы қылышты суырып алды… Лезде Кетбұқаның аппақ сақалын қан жауып, абыз денесі етпетінен сұлап түсті».

Кетбұқаның керемет күйші болғанын тарихтың өзі дәлелдеп отыр.  Ол Шыңғыс ханның баласының өлімін домбырамен, кейбір деректерде қобызбен күй тартып естірткен деп айтылады. Қазақ даласында сақталған аңызда Кетбұқаның есімі әй­гілі «Ақсақ құлан» күйімен тығыз бай­ланысты болып келеді. «Ақсақ құлан» десек, Кетбұқаның, Кетбұқа десек, «Ақсақ құланның» қосарлана айтылатыны белгілі.

Өнер саласының зерттеушілері Кетбұқа жыраудың халық арасына кең тараған күйлеріне «Нар идірген», «Күй­дім-жандым», «Ақсақал», «Жошы хан», «Ақсақ құлан», «Жылан қайыс», «Ел бірлігі» күйлерін де жатқызады.

Қалай десек те, Кетбұқа бабамыз – исі қазаққа, тіпті бар түркі жұртына ортақ тұлға.

Домбауыл баба кім болған?

Таң шапақтанып арайлана бастағанда біз мінген микроавтобус Жошы хан кесе­несінен Домбауыл баба кесенесіне қарай бет бұрды. Жолбасшымыз – Сәтбаев қа­лалық «Шарайна» газетінің бұрынғы ди­ректоры Бауыржан Жанбауұлы Бірманов.

– Ал, жігіттер, қазір Домбауыл баба кесенесіне барамыз, – деп сөз бастаған Баукең оның бұл маңнан алыс еместігін жет­кізді. Әне-міне дегенше көлікті тіз­гендеп отырған Зейнулла  межелі орынға жеткізді.

– Домбауыл аңыз бойынша Кетбұқаның әкесі деп айтылады. Кесененің орналасқан жері де ерекше. Бұл жер түгелдей мемлекет қорғауына алынған, – деді Б.Жанбауұлы.

Домбауыл –  аңыз   кейіпкері   емес,  өмір­де  болған  тарихи   тұлға   екені   дау­сыз   шындық.  Оның   Шыңғысханның   за­мандасы   болғанын,  өзі   еліне   қайтқанда   баласы   Жошыны   Қыпшақ даласын   би­леуге  қалдырып,  қасына   Домбауылды   әрі   ақылшысы,   әрі   қорғаушысы   етіп   бергенін   айғақтар   нақты   деректер   де  баршылық.  Сондай-ақ   Домбауылдың   өз   заманында   әрі батыр,  әрі қолбасшы,  әрі  би, әрі  мерген болғанын  дәріптейтін  әңгімелер  де  жетіп   артылады. Нұр-Сұлтан қаласындағы Қазақстан Республикасының үлттық мұрағатында сақталған академик  Әлкей Марғұланның жеке қорындағы деректерде «Домбауылды атақты мерген, ақын және музыкант – күй шығарушы» деп жазады. Ал шежірешілер болса, оның қазақтың  Бағаналы Найман тайпасынан   шыққанын және балалары Кетбұға мен  Келбұғадан тараған ұрпақтың кімнен  кімнің  туғанын  тізбектей  таратып, бүгінгі күнге әкеліп бірақ тірейді. Міне осының бәрі  Домбауылдың тарихи өмірде болған адам екені және оның 13 ғасырда  өмір сүргенінің  нақты  дәлелі.  Мұның  солай  екенін Жошының мазары  мен   Домбауыл кешенінің Кеңгір өзенінің бойында қатар орналасуы да айғақтай түседі. Бір жерде бірге өмір сүрген адамдардың бейіттері  ғана  осылай  қатар   жатса  керекті.

Осындай айғақтарға қарамастан кейбір ғалымдардың Домбауыл кешенінің салыну мерзімін VI-IX ғасырларға  теліп, ал енді біреулерінің XIV-XVII ғасырлардың мұ­ра­сы етіп көрсетуін  қай   тұрғыдан  алып қарағанда  да ешқандай қисынға келтіру қиын. Олай деуге негіз болар не ауызша, не  жазбаша  дерек  жоқ. Рас, Домбауыл  кешені  салыну  стилі  жағынан алдыңғы ғалымдар көрсеткендей, Түрік Қағанаты заманындағы Алтайда салынған мазарларға ұқсайды.

Домбауыл кешені Алтайдағы мазар­лар­дан да, тіпті өзіміздің Қозы Көрпеш – Баян сұлу мазарынан да ерекше, олардай сопақ емес, иықты ақ орда секіл­ді  көлемді де күмбезді, алыстан қараған адам қара туырлықты алып киіз үй дерліктей. Бұл ерекшелік те Домбауыл ке­шенінің кейіннен сол XIII  ғасырда салынғанын айғақтай түседі. Бұл ретте өзгелерден гөрі Домбауыл та­рихын түбірлей зерттеп жүрген тарих жанашыры ұлытаулық азамат Серік Тілеубаевтың жазған мақала­сындағы   деректер жұртшылықты көбірек   сен­діреді. Ол  сүйеніп  жүрген  халықтың  ауызша  тарихының деректері өмірдің өз шындығын  айғақтап тұрғандай  әсер береді. Ақиқаты  да  солай болса  керек.

Мәліметіміз толыға түсу үшін Ғ.Еш­танаевтың «Уық шаншылған Ұлытау» кітабынан үзінді келтіре кетейік.

«Ел ішінде Жошы, Шыңғыс хан ту­ралы айтылған, айтылып жүрген әңгі­мелердің қай-қайсысы болса да Домбауыл батырдан айналып өтпейді. Домбауыл батыр, Домбауыл би, Домбауыл қолбасы, Домбауыл мерген ретiнде әңгiмеге өзек болып келеді. Бұл туралы белгілі қа­лам­герлер Мұхтар Мағауин, Ақселеу Сей­дім­беков, Қойшығара Салғарин, Тұрсын Жұртбаев жазған ғылыми-та­рихи негіздегі шығармаларда да Дом­бауыл батыр ел ішіндегі әңгiмелерге орай­­ластыра айтылады. Әйгілі тарихшы Құрбангали Халитұлының «Сегiз оғыз елiнiң қалай қалыптасқанын баяндағанда теріс таңбалы тайпа аты Домбауыл екеніне ерекше мән береді. Осыған орай сонау Қытай, Моңғолия, Түркия елдерiнде тұ­ратын қандастарымыз да «Терiс таң­балы тайпаның аты Домбауыл екен. Най­манның ноқта ағасымын деп басқа най­ман тайпаларына (тоғыз тайпаға) таңба үлес­тіріп, өзіне таңба жетпей қалғандықтан таңбаны терiс басып, содан терiс таңбалы атаныпты» дегенді айтады. Сонда «Тоғыз тайпаға таңба үлестірген Домбауыл кім? Бұл туралы қаншалықты мәлiмет бар?» дегенге келсек, жоғарыда айтылғандарға қоса академиктер Әлкей Марғұланның, Ахмет Жұбановтың, шежіреші ғалым Мұхаметжан Тынышбайұлының, шежі­ре­ші Нығмет Мыңжанұлының жазған жолдарында да Домбауыл батыр Най­маннан шыққанын тайға таңба басқандай айқындап көрсетеді. Мұның сыртында бүгіндері шежіре жинауға зер салып, көп ізденістердің нәтижесiне жетіп жүрген шығысқазақстандық бауырымыз Қазақ­стан­ның құрметтi журналисі Серік Ғаб­дуллиннің жазғандарында да Домбауыл батырдың шығу тeгi жан-жақты ашылған. Олардың бәрiнде де Домбауыл батыр Шың­ғысханның оң жақ тiзесінен орын алған ықпалды адам ретінде айтылады. Домбауылдың қадіріне жетіп, оның қасие­тiн ұққан Шыңғыс хан оны үлкен ұлы Жошының қасына ақылшы етіп қосады. Бұл қалай дегенде де тарихи шындыққа ке­леді. Себеп – Жошының мазарының жа­нында Домбауыл кесенесiнiң тұруы, тiрi­де қорғаны болуы көп жайттан хабар бер­гендей. Қазактың «өлсек моламыз бір төбенің басында болсын» дейтін сөзі барын да еске алайық. Шындығына кел­генде де Жошыдай бахадүрдің қасына бел­гiсiз адамның мазары салынбасы әбден түсі­нікті. Айтканы әділ, көздегені қате кет­пейтін Домбауыл батырға қатысты айтылатын әңгімелердегі деректер дала төсінде сайрап жатыр. Сонау Жошы ма­зары мен Домбауыл кешені тұрған да­лада көсіліп Кеңгір ағып жатыр. Ұлы­тауға қарай шығар беткейде Ақсай өзегі тұр. Осы Ақсайдың басы «Дабыл қорасы» аталады. Бұл Жошының құланға дабыл қаққан жері деп айтылады. Осы жазықтың енді бір беткейінде «Топырақ суырған» деп аталатын ойпаң бар. Бұл ойпаң Жошы денесін құлан таптағаннан кейін барып «Топырақ суырған» деп аталса керек. Осыған қоса, құлан мен Дом­бауылға қатысты әңгімелерге өзек бола­тын жер аттары да жетерлік. Мәсе­лен, Тарбағатайдан Іле өзеніне дейін қа­зылған құлан өтпес ордың сорабы бар. Оны кезінде Шоқан Уәлиханов та жерiне жеткізе жазған. Сондай-ақ Арқа мен Шудың арасын жалғайтын кұланға қатысты жерлер жетерлік. Шу бойындағы «Бес құлан», «Қабан құла», «Әңкей», «Бө­кенсан нұрасы» деген жер аттары сол кезеңдерден сыр шертеді. Басын сонау Ұлытаудан алып жатқан, солтүстікке қа­рай ұмсына созылған «Құлан өтпес», «Теріс­аққан» өзендерін көргенде аңыздың шындыққа айналғанына көзiмiз жеткендей болады. Қолдағы деректерге зер салсак, Жошы хан Бетпақдалада құлан аулап, саятқа шығып жүрген кезiнде қазаға ұшыраған. Бұл – 1227 жылдың ақпаны. Бұл – тарихи шындық. Осы шындық аңыз-әңгімеде былай айтылады: «Домбауыл Шыңғыс ханның үнемi жанында ұстаған андасы, мергенi екен. Хан саят кұрып аңға шыққанда, Домбауыл әркез касында болған. Бәйтерек басына ілген күміс тең­гені көздемей түсіретін ғаламат мер­ген, айтулы батыр және домбыра мен қобыздан күмбірлетіп күй төгетін күй­ші, сазгер адам болған. Домбауыл Қып­шақ даласының Ұлығ биі, аталық жырау Кетбұқаның туған әкесі. Шыңғыс хан 1225 жылы Сартауылдан Қыпшақ дала­сын басып, Қарақорымға қайтқанда, тұң­ғышы Жошының жанына жеті жыл өзі­нің сарай мергені болған сенiмдi баты­ры Домбауыл мен оның бел баласы Кет­бұқаны қалдырған. Міне, осы әкелі-бала­лы Домбауыл мен Кетбұка Жошы хан қайғылы қазаға ұшырағанша оны қыз­ғыштай қорыған, сенімді кеңесшiлерi, арқа сүйер тірегі болыпты. Домбауыл өл­генде артында қалған қалың ел оған биiк кесене соқтырған. Ол кесене бүгінге дейін Ұлытаудың басында, Жошының қасында…»

Иә, Жошы мазары қасында Домбауыл кешені тұрғаны рас. Кеңгір өзенiн бойлап Жезқазған қаласының солтүстігіне қарай жүргенде 50 шақырым жер. Жошы маза­рымен екеуiнiң арасында дауыс жете­ді. Іргетасы төртбұрышты. Биік­тей келе күмбезденіп, бітім тұлғасы аса қара­пайым­дылығымен, беріктігімен ерек­шеленеді. Биiктiгi 9,5-10 метрдей. Қабыр­ғаларының қалыңдығы екі метрге жуық. Жергілікті сұр гранит тастан арасына айрықша лай қосылып қаланған.

***

Домбауыл батыр кесенесін көріп, таң-тамаша болдық. Жанында тұрған балбалтастар да ерекше кейіпте. Бір қара­ғанда бәрі бірдей көрінгенімен әрқай­сысының өзіндік бет пішіні әртүрлі етіп жасалған.

– Домбауыл батыр кесенесінің орна­ласқан орны айрықша екен. Кесененің өзі көненің көзіндей болып, талай тарихты ұқтырып тұрғандай. Түсінген адамға мына балбалтастардың өзі көп сыр айта алады. Қалай десек те ұлт тарихының ең бай бөлігінің бірі Ұлытау жерімен сабақтасып жатыр, – деді филология ғылымдарының кандидаты, «Сыр медиа» ЖШС бас директоры Аманжол Оңғарбаев.

Иә, Домбауыл батыр кесенесі неше мың жыл өтсе де сыр бермей әлі талай ұрпаққа көненің көзі, тарихтың өзі, ұлы даладағы ұлт жәдігері болып тұрары анық. Біз баба әруағына Құран бағыштап, Ұлытаудың ең биік шыңына шығу үшін Әулиетауға қарай бет түзедік.

Домбауыл баба кесенесінен шығып, Жезқазғанға қарай бет бұрдық. Келесі аялдама ретінде Ұлытаудың ең биік шыңы Әулиетаудағы Ақмешіт әулие шыңы таңдалды. Негізі Домбауыл батырдан кейін Алаша хан мовзолейіне баруымыз керек болатын. Бірақ екі ортаны бөліп жатқан Кеңгір өзені өткел бермеді. Сөйтіп Әулиетауға қарай шыққан бетіміз.

Ұлытау – ұлт ұясы

Жошы хан мен Домбауыл мерген кесенесінің арасы тым ұзақ та емес. Жергілікті жұрт екі араға кісі дауы­сы жетеді дейді. Біз Домбауыл кесене­сінен соң кері бұрылып, Жошы хан мазаратынан қайта өттік. Барар бағы­тымыз – Ұлытау. Жолбасшымыз – сол баяғы Сәтбаев қалалық «Шарайна» газетінің бұрынғы директоры Бауыржан Бірманов. Баукең өзен бол­мағанда Алаша ханның бұл маңнан алыс еместігін айтты.

– Негізі Алаша хан кесенесі бұл маңнан тым қашық емес. Бірден баруға болатын еді. Бірақ қазір көктем мезгілі болғандықтан Кеңгірдегі су да мол. Көлікпен өту қиын. Жаз айларында келсеңіздер бірден баруға болатынын назарға аларсыздар, – деді жолбасшы.

Несін жасырамыз, Жошы хан мен Домбауыл баба кесенесінен ерекше әсер алдық. Журналистерден құралған топ ой үстінде келеді. Шамасы жол­сапарды қалай жазамыз, қалай бас­таймыз деген ойда отырса керек. Микроавтобустың алдыңғы жағында отырған жүргізуші мен жолбасшы үздіксіз әңгімелесіп келеді. Көліктің тізгіншісі Зейнулла болса Ұлытаудың қаншалықты қашық екенін сұрап жа­тыр. Бұл сауал бәріміздің көкейімізде тұр еді. Баукең соны бірден түсінсе керек, келесі аялдамамыздың қашық­тығы Сәтбаев қаласынан 110 шақырым алыс екенін жеткізді. Сол-ақ екен жүргізуші Зейнулла: «Жол қандай, жол?», – деді сұрағын жалғап. «Ә, жол ма, асфальтталған жол ғой», – деді жол­басшымыз. Осы жерде әңгімеге Жалағаш аудандық «Жалағаш жар­шысы» газетінің бас редакторы Кенжетай Қайрақбаев араласып: «Тегіс пе, әлде ой-шұқыры көп пе?», – деп сұрады. Біздің ой-шұқырлы жолдан шаршағанымызды түсінген Бауыржан Бірманов: «Жүруге болады», – деп жауап қатты. Содан соң «Арасында аздап ой-шұқыры кездеседі» деді жәй ғана жымиып.

Жолға байланысты әңгіме өрбіген­де Баукең ағамыз осылай жауап берді. 

Зулап келе жатып қазақтың заңғар ұлы, академик Қаныш Сәтбаевтың есімімен аталатын қалаға да жеттік. Бізге жолбасшы болған Бауыржан ағамыз осы қалада тұрады екен. Баукең өзінің осы жерден қалып, бізді Ұлытаудан басқа кісінің күтіп алатынын айтты. Ары қарайғы жол­басшымыз сол болмақ.

Ертеңгісін ерте қамданған соң межелеген орнымызға да жоспарлаған уақыттан бұрын жеттік. Ұлытау ауы­лы таудың ортасында орналасқан үш мыңға жуық халқы бар елді мекен екен. Аудан орталығы да осы жер. Елді мекенге жетемін дегенше қасиетті Ұлытаудың қар басқан төбелерін тамашалап келеміз.

– Жігіттер, көрдіңдер ме, Құдай­дың кереметі шексіз ғой, тау басында әлі қар жатыр. Ұзын сонар созыл­ған тау бөктері бізді баурайына шақырып тұр­ғандай ма, қалай, – деді «Сыр медиа» ЖШС бас директорының бі­рін­ші орынбасары Марат Аралбаев.

– Жур­налистердің арасында жүр­ген соң сіз де айтар сөзіңізді көр­кемдей­тін болғансыз ба, Мәке? – деді ме­кеме­дегі әкім­шілік бөлімінің бас­­шы­сы Бақытжан Шайхназаров.

– Сынық­тан бас­қаның бәрі жұғады де­ген осы, – деді облыстық «Сыр бойы» газеті­нің бас редакторы Қуат Шарабидинов.

Алыстан ұлт бірлігіне негізделген төрт босағалы стелла көрінді. Тау бөктеріне «Ұлытау – ұлт ұясы» деп жазылыпты. Таумен аттас аудан ор­та­лығына кіре берісте аға сұлтан болған Ерден Сандыбайұлының ең­селі ескерткіші орнатылған. Қос қап­талды жағалай орнатылған жарық бағаналарына осы жерден шыққан атақты адамдардың суреті салынған билбордтар ілінген. Олардың қата­рында еліміздің денсаулық сақтау саласына сүбелі үлес қосқан ғалым, қазақстандық гигиенист-нутрициолог, медицина ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Кеңес одағы­ның тұсында Қазақстанның денсау­лық сақтау министрі болған Қазақ тағамтану академиясының президен­ті, Ресей Медицина Ғылым Ака­демия­сының және Қазақстан Ұлт­тық Ғылым Академиясының ака­­­демигі, Мемлекеттік сыйлықтың ие­гері, Алматы қаласының және Жез­­­қаз­ған­ның Құрметті азаматы Төрегелді Шарманов бар. Сондай-ақ Қа­зақстанның Қорғаныс министрі бол­ған армия генералы, халық қаһарманы Мұхтар Алтынбаевтың да суреті бейнеленген билборд тұр.  Басқа да ел мақтаныштарының сурет­тері бар екенін айта кеткен ләзім. Бізді «Ұлытау» ұлттық тарихи және табиғи музей қызметкері Қуантай Бақытжанұлы Жабағин күтіп алды.

Әулиетау басына шыққанда

Біз іздеп келе жатқан Әулиетау Ұлытаудың ең биік шыңы екен. Бұл жерде кезінде 7 әулие болған деседі. Кеңес үкіметі орнағанша шың басында алыстан мен мұндалайтын ақ түсті мешіт болғанға ұқсайды. Өкінішке орай бұл мешіт кеңестік дәуірде бұзылған екен. Тіпті дала пайғамбары саналатын Заратуштраға осы таудың басындағы үңгірде Жаратушы тарапы­нан алғашқы аян келген деген де сөз бар. Түркі халықтары Заратуштраны Зердеш баба деп те атайды.

Сүт пісірім уақыт ішінде осындай мәліметтерді айтып үлгерген Қуантай биыл 40-тың қырқасына шығады екен. Ұзын бойлы ақсары жігіттің біз ойлағаннан да көп білетіні алғашқы сөзінен-ақ аңғарылды. Ауылдан қозы көш жер ұзамай жатып, дітте­ген жерімізге де жеттік. – Бұл – Әулиетау­­дың етегі, – деді Қуантай. – Көлікті осы жерге қойып, ары қарай жаяу кө­те­рілеміз. Мүмкіндігінше ар­тық, ауыр заттарды тастап кеткен жөн, – де­ген Қуантай Бақытжанұлы жол бас­­тады. Бәріміз соның ізімен жүріп, айт­қанын тыңдап келеміз. Алдымызда сар­қырап, бұлқан-талқан болып тау өзе­ні ағуда. Суы мөлдір әрі тұщы.

– Ұлытау – үш жүздің басын қос­қан, татулықтың тірегі саналатын қасиетті өлке. Бұл жерде Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл бабадан басқа да тарихи һәм киелі орындар аз емес. «Әулиетау», «Едіге шыңы», «Алтын шоқы» сынды тарихи орындар сөзі­мізге дәлел бола алады. Жалпы Ұлы­тауда өсімдіктің 970 түрі бар. Соның 92 түрі емдік қасиетке ие. Олардың қатарында жусан, қа­ранды, арша, жалбыз секілді ем­дік қасиетке ие шөптер кездеседі. Сонымен бірге тырсық, боз бетеге, тарақ бидайығы, сирек бас жусан, қара жусан, сұр жусан, көкпек, тұзды жерлерде сораңның көптеген түрлері және өзен алқаптары мен көлдердің жағалауларында бидайық, ақмамықтың бірнеше түрі, ши мен су оты сияқты көп­жылдық өсімдіктер де бар. Аймақтың оңтүс­тік-батысындағы шөлдерге қарағанда құмдарда өсімдік түрі көп. Ақ сек­сеуіл, құм қарағаны, жүзген, жыңғыл, жиде, тал, тобылғы секілді ағаштар мен бұталар, қияқ, өлең, құрақтай көпжылдық шөптер құмды өңірге тән өсімдіктер, – деді Қуантай.

Ол сөйлеп келеді біз тыңдап келеміз. Таудың етегінен басталған жүрдек жүрісіміз тікжарлы қатпар­дағы жалғыз аяқ жолға кел­генде бәсеңдей бастады. Оның айтқан әр сөзін мүлт жібермей тыңдап келе жатқанымызбен бірте-бірте арты­нан еру, ізінен жүру қиындап барады. Тікжарлы жолмен көтеріліп, екі төбе­ден аспай жатып-ақ ентіге бастадық. Мүмкін, күнде тауға шығып жүрме­генімізден болар, әйтеуір жү­рі­сімізден отырысымыз көп. Әр де­малған сайын Қуантайды сөйлетіп, Ұлытау жайлы көбірек білуге ты­рысып бағудамыз.

– Ұлытау аймағын жүзден аса сүтқоректі, 250-ге жуық құс түрі мекендейді. Жер бедерінде табиғи тосқауыл болмағандықтан, жануарлар көршілес жатқан аймақтардан ауысып келе береді. Бұл маңнан бүркітті көптеп кездестіруге болады. Басқа да құстар жетіп артылады. Қасқыр, түлкі, қоян, киік, елік те табылады бұл мекеннен. Қаракеңгір, Сарыкеңгір, Кеңгір, Сарысу, Бұланты, Білеуті, Жыланшық сынды өзендер бар, – деген Қуантай Жабағин аймақ тарихын әңгімелеуге көшті.

«Қазақстанның жалпы ұлттық ны­сандары» деген кітапта Ұлытау – Қазақстанның тарихи һәм геогра­фиялық орталығы, ежелгі қоныс, ескі жұрт екені жазылған. Хан ор­дасы да осында орналасқан. Әмір Темір Тоқтамыс ханға қарсы жорық бастағанда осы өңірге атбасын тіре­ген. Қалың қол әскеріне Алтын шоқының басына тас үйдіріп, үлкен тақтай іспетті жалпақ пішінді тасқа арнайы жазу жаздырыпты. Бұл тас­ты кезінде бір қойшы байқап, оны Қаныш Сәтбаевқа көрсеткен. Қаныш Сәтбаев болса әлгі тастағы жазудың нендей мағына білдіретінін анықтау мақсатында мәскеулік ғалымдарға жіберген көрінеді. Артынша бұл тас «Эрмитажға» қойылған. Таста «Тарихтың жеті жүз тоқсан екінші қой жылы, жаздың ара (шілде) айы. Тұранның сұлтаны Темірбек жүз мың әскерімен Тоқтамыс ханға соғыс­паққа жүреді. Бұл жерден өтіп бара жатып, белгі болсын деп осы жазуды қалдырды. Тәңірі нәсіп бер­сін. Іншалла, тәңірі бұл кісіге рақым қылып, барша адам есіне алып жүр­сін» деген жазу бар. Ұлытау аспан астындағы мұражай іспеттес. Бұл жер­де қазірдің өзінде сегіз жүзге тарта тарихи-мәдени ескерткіш бар екені белгілі болып отыр. Атақты Тоқтамыс пен Едігенің өзі осы жерге жерленген.

Ұлытау музейінің қызметкері осындай тарихи деректерді аңызбен сабақтастыра айтып келеді. Қанша жерден шаршасақ та Қуантайдың әңгі­месі қызықтырып барады. «Жігіттер, енді ана асудан ассақ, мына белден көтерілсек болды, Ұлытаудың ұшар басына шығамыз» деп қояды арасында. Алдымызда бізден әлдеқайда озып кеткен әріптестеріміз кетіп барады. Көзімді төменге салсам артымыздан ентелеп, жете алмай келе жатқандар да бар. Бәріміздің жүрісімізді бақылап келе жатқан Қуантай қақ ортада келеді.Алдағыларды да, арттағыларды да назардан тыс қалдырмауға тыры­сып жүр. Шыңға шығар жолдың ортаң белінен асқанда тынысымыз да ашылып, жүрісіміз де қалпына келді. Бағанағы шаршау, аяқ-қолдың талғаны, буынның ауырғаны бәрі ұмтылған. Құдды бір ештеңе болмағандай келе жатырмыз. Байқасақ, арттағылар біз­ге, біз алдағыларға жетіп алыппыз. Қуантайдың айналасына бәріміз шо­ғырланып, айтқан әңгімесін тыңдап келеміз.

– Жалпы Ұлытау тауының ұзын­дығы 200 шақырымды құрайды. Біз бағындыруға бет алған Әулиетаудағы Ақмешіт шыңы – осы таудың ең биік нүктесі. Оның биіктігі – 1333 метр. Біз соның шамамен 1000 метрін жүріп өттік. Анау жоғарыдағы үңгір бағаналы бері әңгіме арқауына айнал­дырып келе жатқан дала пайғамбары саналатын Зердеш бабаға ең алғаш аян берілген жер дейді. Түркілер Зердеш десе, басқалар Заратуштра деп атайды. Одан сәл жоғары көтерілсек Ақмешіт шыңына шығамыз. Шыңның айналасында жеті әулие жатыр, – деген Қуантай бізді үңгірге қарай бастады.

Біз үңгірді тамашалап, одан жеті әулиеге құран бағыштап, мамыражай мамыр келсе де ерімей жатқан тау басындағы қарды көрдік. Оның ара­сында «Нөгербектің» шатқалына барып, аңызақ желіне тәнті болдық. Шамамен 100 қадам жерде Ақмешіт шыңы тұр. Басында біздің арамыздан бірінші болып көтерілген облыстық «Кызылординские вести» газетінің бас редакторы Жәнібек Исаев отыр. 

Тау басына жерленген Мұрат ата, Тана ана, Гүлсара ана, Сапар әулие, Тұрсын бақсы, Ырза ана, Қали ата деп аталатын жеті әулие бар екен. Бұл әулиелерге Бақберген Аяшұлы деген кісі белгітас орнатқан. Жергілікті жұрт осы таудың басына шығып, тілеген тілек қабыл болады дейді. Сондай-ақ талай адам дертіне осы жерден шипа тауыпты. Тіпті нәресте сүйе алмай жүрген әйелдер де келеді екен.

Тау басында мәңгілік байыз тапқан жеті әулиеге құран бағыштаған соң біз де Әулиетаудың ұшар басына шықтық. Алдымда «Сыр медиа» ЖШС бас директорының бірінші орынбасары Марат Аралбаев пен әр сәтті фотоаппаратымен суретке түсірген Нұрболат Нұржаубай және оның сөмкесін арқалауға жәрдем берген облыстық «Сыр бойы» газеті­нің тілшісі Ержан Қожас келеді. Бәріміз таудың ұшар басына шығып, суретке түстік. Төбемізде қалықтай ұшып бүркіт жүр. Қыранның бізді айналшықтай ұшқанын жақсылыққа баладық. Құс патшасы біресе зеңгір көкке көтеріліп, біресе төмен қарай құлдилай ұшып, бізді бақылап жүр­гендей көрінді. «Құдайдың құдіретін көргің келсе тауға бар деген» сөз бар қазақта. Ұлытаудың ұшар басына шығамыз деп ойладық па? Осы жер­де тілеген тілек қабыл болады деп жатыр ғой, ең бастысы, еліміз аман, жеріміз бүтін, тәуелсіздігіміз мәңгі болсын, – деді облыстық «Сыр бойы» газетінің бас редакторы Қуат Шарабидинов. – Дұрыс айтасыз, аға! – деген Жалағаш аудандық «Жалағаш жаршысы» газе­тінің бас редакторы Кенжетай Қайрақбаев алғашқы жолбасшы болған Бауыржан Бірмановтың бұл тауға бірінші рет шығатындар үш сағат мініп, төрт сағат түсетінін айтқанын еске салып, бәрімізді қыран-топан күлкіге қарық қылды.

Шынында, біз тауға мініп-түсеміз дегенше екі сағаттан астам уақыт кетті. Тау етегіндегі өзен жанында түстеніп алған соң атбасын Алаша хан кесе­несіне қарай бұрдық.

Алаша хан

Алаша хан кесенесіне бара жат­қанда біздің жанымызда ешқандай жол көрсететін адам болмады. Бауыр­жан ағамыз Сәтбаевтан, Қуантай Ұлытаудан қалды. Бізге жол­ды нұс­қап, Алаша хан кесенесіне қалай баратынымызды айтқан Қуантай еді.

Жалпы Алаша хан деген кім бол­ған? Қай дәуірдің тұлғасы? Мұны ешкім дөп басып айта алмайды. Ғалым Ақселеу Сейдімбек тарихта екі Алаша хан болған дейді. Ғалымның айтуынша, оның бірі осыдан 2-2,5 мың жыл бұрын өмір сүрсе, екіншісі ХV ғасыр соңында өмір сүрген Сұлтан Ахмед хан. Кейбір ғалымдар Алаша ханды Шыңғыс хан деп те санайды. Ал тарих ғылымдарының докторы, профессор Жамбыл Артықбаев Алаша хан ту­ралы арнайы зерттеу мақала жазып, қазақ баласының ұранына айналған Алаштың тамыры біз ойлағаннан да терең екенін жеткізеді. Тарихшы Қазақ хандығы құрылған тұста халықтың бірлігін көксеген ел ғұламалары қайтадан Алаша ханға жүгінгенін баяндайды. «Қазақ қауымының ішіне енген әртүрлі, әртекті рулар Алаша баласы болып, бірі ағалық, бірі інілік жолмен туыстық жүйе құрады. Осы шешімнің белгісі ретінде Ұлытауда Қасым хан заманында Алаша ханға арналған кесене тұрғызылды. Бұл – қазақ халқының бірнеше мыңжылдық тарихындағы ең басты ескерткіші, бұл елдіктің, мемлекеттіліктің белгісі», – дейді Ж.Артықбаев.

Алаша хан хақында көбіміз білетін мына бір аңызда оны Бұқара ханының баласы деп суреттейді. Бұл аңыздың шығу төркіні былай болып келеді. Сол замандарда елге билік жүргізіп тұрған ханның кіші әйелі сауысқанның ала­сындай ала ұл туыпты. Бәйбішесі хан­ға: «Бұл бала өскенде жұртты ала қылып ұстап, өзіңе жау қылады екен, бұдан осы күнде құтыл!» деп кеңес береді. Хан бәйбішесінің ақылына құлақ асып, қырық жігітке: «бұл бала­ны мен жүрмейтін алыс шалғайға алып барып, асырап-сақтап өсіріңдер» деп, жер аударып жіберіпті. Сол қырық жігіт баланы алып, Сырдариядан өтіп, Алатау мен Қаратаудан асып, ара­лық жерді жайлап, көшіп жүрген жұрт­тың ортасына келіпті. Бала 12 жас­қа жеткен соң қырық жігітпен бала­ның ісі болмай, баламен қырық жігіттің ісі болмай бет-бетімен ке­тіпті. Сол заманда ол елде Майқы деген би болыпты. Оның Үйсін деген ұлы аңшылықта бір баланы кез­дестіреді. Бала Үйсінге тіл қатып сөй­лемепті. Үйсін ауылына келіп, әке­сі Майқы биге ен далада бір бала көр­­­генін, бірақ мылқау адамша ләм деп тіл қатпағанын мәлім етті. Содан Майқы би әлгі бала отырған жерге ба­ра­ды. Үйсінге сөйлемеген бала: «Ассалаумағалайкум, тәмам ханның қа­зығы, пақыр жұрттың шірімейтін, тау­сылмайтын азығы» деп сәлем беріпті.

Көреген Майқы оның сәлемін қабыл алып: «Уағалейкум ассалам, құрсақта жатып несібесін алыстан тілеп туған балам. Боламын деп туған өр екенсің, болатын жеріңе жете алмай тұр екенсің, кел, балам, қасыма мін» деп, баланы жанына отырғызып, ауылына алып келіпті. Үйінде қонақ етіп, ертесіне Үйсінді шақырып, жүз жігіт жолдас қосып: «Мына баланы алдарыңа салып, ту қылып ұстап, жаға қылып бастарыңа шаншып, Қара­таудан әрмен қарай асыңдар. «Шу» деген, «Сарысу» деген екі өзен бар, соны кесе-көлденең басыңдар. Ұлытау, Кішітау деген тау бар, соның о жақ бұ жағында қара халық «Қатты Сыбан» деген жау бар және Есіл, Нұра деген екі өзеннің арасында Тоғанастың тоқсан екі көлі бар, соның бойында он сан ноғай орманбеттің елі бар. Сол екі жұрттың аралық жеріне килігіңдер, килігіп тас түссе, таңдайыңнан, алтын түссе, маңдайыңнан, үш жылға бақ, та­лаптарыңды байқаңдар» депті.Бұлар сол жүргеннен жүріп, Қаракеңгір, Сары­кеңгір, Жездікеңгір – үш Кең­гірдің бойына келіп, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен үш жылдың ішінде алдарына мал салып, үстеріне үй тігіп, өз алдына жұрт болады. Майқы би үш жылдан соң Ақжолды жүз жігітпен арттарынан жібереді. Ол да келіп бұларға қо­сылды. Оның артынан жүз жігітке бас болып, Алшын келеді. Олар сол баланы алашаға салып, хан көтереді.Сөйтіп оған Алаша деген есім береді. Бұлар жауға шапқанда: «Алаш!» деп ұрандататын болған. Сонымен бірге келген үш жүз жігіттен бүгінгі үш жүз өрбіген дейді аңыз сөзі.

…Сонымен Қуантай Бақытжанұлы­ның нұсқаған жолымен заулап келе­міз. Бұл жолы қай жолдан қалай бұ­ры­латынымызды «Сыр медиа» ЖШС бас директорының бірінші орын­басары Марат Аралбаев айтып келеді. Рөлде сол баяғы Зейнулла. Жолда бір-екі рет Жұмабай өзенінің құярлығына тоқтағанымыз болмаса аялдаған жеріміз аз. Қайта темір тұл­парымыз жүйіткіп, жүрген сайын жыл­дамдығына жылдамдық қосып келеді. Сәтбаев қаласына жетпей бұрылған біз Малшыбай ауылының жанында тұрған Алаша хан кесенесіне қарай бет алғанбыз.

Күн ұясына батар сәтте, ақшам намазының уақыты кірер кезде діттеген жерімізге де жеттік. Жолдың жиегіне «Алаша хан» кесенесі деген жазуы бар белгі орнатылыпты. Ана­дайдан тарихи-мәдени ескерткіш көрінді. Хан ескерткішінің алдына оның аз-кем тарихынан мәлімет бе­ретін тақтайша ілінген. Ондағы дерек­терде бұл ескерткіштің бірнеше рет жаңғырғанын реконструкциядан өт­кені жа­зылған. Бәріміз кесенеге барып, құран оқыдық. Содан кейін Алаша хан кесенесінің үстіңгі қабатына кө­теріліп, ұлан байтақ далаға көз тіктік. Бұл биылғы оразаның ең соңғы күні еді. Ұлытау жеріне сапарымыз осы­мен бітті. Бұл маңда біз бармаған әлі көптеген тарихи орын бар. Тәңір жарылқаса, сол тарихи мекендерге де баратын күн туар.

Әзиз ЖҰМАДІЛДӘҰЛЫ

Суреттерді түсірген

Нұрболат НҰРЖАУБАЙ

Қызылорда-Жезқазған-Сәтбаев-Ұлытау-Қызылорда

 

---

 

Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!