Қазақстандағы білім беру жүйесі соңғы 5 жылда елеулі өзгерістерге ұшырады. Ұстаздардың мәртебесі артып, білім беру жүйесі де біраз өзгерді. Соның ішінде алғашқы кезеңде көп резонанс тудырған оқушыларды «балдық» жүйемен бағалау тәсілі де бар. Бүгінде балаңыздан «Қай сабақтан неше алдың?» деп сұраудың өзі қисынсыз естіледі. Себебі бұрынғыдай төрт пен бес секілді баға жоқ. Міне, осы өзгеріс бүгінде қандай нәтиже беруде, балдың бағадан ерекшелігі қандай деген сұрақтарға жауап іздеп көруді жөн көрдік.
Еліміздегі жалпы орта мектептердегі білім беру форматын жаңғырту кезең-кезеңімен жүзеге асып келді. Осы орайда білім мазмұнымен қатар оқушы білімін бағалау «критериалды» деп аталатын жаңа жүйеге ауысты. Бұл жүйе арқылы оқушылар формативті, бөлімдік жиынтық және тоқсандық жиынтық атты үш түрлі бағалаудан өтеді. Бес балдық бағалаудан критериалды бағалауға ауысудың себебін Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі 2017 жылы былайша түсіндірген еді:
«Бұл жүйені мамандар алты жыл бойы дайындап, бірқатар мектептерде қанатқақты жоба ретінде сынап көрді. Ал бүгін балаларға үлкен өмірге қадам басуды үйрететін осы «бағалаудың» пайдасын қарапайым мысалмен түсіндіргіміз келеді.
Сауалнамалар нәтижесі бойынша, жас маманды қызметке қабылдар кезде жұмыс берушілер оның алған бағаларына мән бермейді. Онда бағаның не керегі бар?
Мұғалімдердің пікірінше, баға – баланың оқу барысындағы бағытын айқындау үшін қажет. Алайда дәстүрлі бес балдық бағалау жүйесі бұл талаптың үдесінен шыға алмайды. Сондықтан да мектепте білім беру жүйесіне критерий бойынша бағалау әдісі енгізілуде.
2014 жылы «Астана» командасының мүшесі Тур де Франс жарысында жеңімпаз болды. Мектеп қабырғасындағы білім де осы велотурнирге ұқсас. Бұл әдісте де екі кезеңді алға тартуға болады. Оқу барысын веложарыс кезеңі десек, жетістіктерді санамалау – барлық кезеңнің жалпы уақытын есептеу. Әр баланың қабілеті әртүрлі, қызығушылықтары да әр алуан. Осыған қарамастан оқушының барлығы жаңа дүниені білуге ұмтылады. Соңында оған қол жеткізеді де. Ал жетістікке қандай жолмен жеткені маңызды ма?
Винченцо Нибали турнирдің екінші кезеңінде қарқынын бәсеңдетті. Бірақ жалпы есепте жеңімпаз болуына бұл кедергі келтірген жоқ. Оқыту барысында баға қойып отыру – жеңімпазды жарты жолда анықтау секілді қисынсыз әрекет. Қазіргі оқу бағдарламасы бойынша әдеттегі баға қоюдың орнына қалыптастырушы бағалау енгізілген. Мұғалім баланың орындаған тапсырмаларына пікір жазу арқылы негізгі ұстанған білім бағытына қарай жол сілтейді. Осылайша оқушыны баға үшін емес, білім үшін оқуға итермелейді.
Берілген оқу материалының соңында оқушының алған білімі анықталады. Көп жылдардан бері баланың білімін журналға қойылған баға көрсетіп келген еді. Мұғалімдердің бағалауға деген ортақ талаптары болмауына орай, әрі оның бағамын «бестіктің» пайдасына жығып берудің арқасында соңғы жылдары бағаның да құны түсе бастады. Яғни, оқу күрделене бастаған сайын үздік оқушылар саны арта түсті. Оқушылардың жетістіктерін нақты талаптар бойынша бағалап, әрі біржақты пікір тумауы үшін мектепте жиынтық бағалау енгізілді. Балалар біркелкі стандартты сынақ тапсырып, оның қорытындысы автоматты түрде негізгі бағаға айналады. Әрі бұл жариялы, ашық түрде жасалады. Әдетте велошабандоздың да әр кезеңдегі уақыты қосылып, уақытына қарай жеңімпаз анықталады.
Мектептің міндеті – балаларды үлкен өмірге дайындап, оларға қоғамда қажет болатын білім мен дағдыға баулу. Орта білім беру саласында критерий бойынша бағалау әдеттегі бес балдық жүйеге қарағанда балаларды баға үшін емес, білім үшін оқуға итермелейді. Себебі ер жеткенде журналға қойылған бестіктер емес, мектепте алған білімі көмектесетіні дәлелдеуді қажет етпейді», – деп жазды Білім және ғылым министрлігі «Одноклассники» парақшасында.
Алайда бүгінгі күннің өзінде бұл бағалау жүйесінің көңілден шықпайтынын айтып, бұрынғы 4 пен 5 деген баға дұрыс деп жүргендер бар. Мәселен, есімін жасырын қалдыруды сұраған ата-ана бұл жүйе бойынша баланың оқуға деген ынтасы төмендеп кеткенін алға тартты.
– Балам мектепте оқиды. Бұрын 5 алдым десе мақтау сөздерді жиі айтып тұратын едік. Қазір БЖБ мен ТЖБ кезінде ғана баға алатын болды. Оның өзінде баға емес балл қойылады екен. Басқа күндері «жарайсың», «сабаққа белсенді қатыстың» деген жалаң сөздер ғана еститін болуы керек. Оқушы қанша дегенмен кішкентай бала ғой. Жақсы баға алса шамалы шабыттанып, оқуға деген құлшынысы артар еді. Ал қазір бақылау жұмысы болады десе әбден қиналып, дайындықтан бас алмайды. Менің ойымша, мұндай бақылаулар баланың жүйке жүйесіне ауыр тиеді, уайымдатады. Одан бөлек, мұғалімдер қағазбастылықтан арылды дейді. Әйтсе де, жаңа жүйе бойынша олардың жұмысы екі есе көбейген. Олар әр сабаққа формативті бағалау жүйесі үшін түрлі тапсырма дайындап, сабақты жоспарлап, кітаптан бөлек мағлұмат іздеуі керек. Оның үстіне БЖБ мен ТЖБ дегені тағы бар. Міне, сол үшін бұрынғы бағалау тәсілі оқушыға да, балаға да тиімді деп есептеймін, – дейді ата-ана.
Бұрынғы бес балдық бағалау жүйесі туралы ҚР Білім және ғылым бірінші вице-министрі Шолпан Каринова түсіндірген еді. «Бұрын фактологиялық білімге басымдық берілді. Ондайда оқушыларға өңделген және дайын материалдар ұсынылатын. Яғни ақпараттық білім беру басым болатын. Ал критериалды бағалау жүйесі баланың ойлау дағдылары мен алған білімін қаншалықты қолдануға қабілетті екенін анықтауға мүмкіндік береді. Бұрынғы және жаңа жүйенің жүктемесі бірдей, бірақ критериалды бағалаудың артықшылығы көп. Оқушылар «4» пен «5» алу үшін оқымайды, ұпай жинау арқылы оқу бағдарламасын меңгеруге тырысады. Осының арқасында білімнің сапасы да артады. Ескі жүйе кезінде бастауыш сынып мұғалімдері күн сайын дәптер тексеретін. Қазақ, орыс тілдері, математика, физика, химия мен биология пәні мұғалімдері үшін де солай болды. Себебі орта және жоғары сыныптарда жазбаша, зертханалық және практикалық жұмыстар көп. Бүгін осы мұғалімдер жиынтық тексерулер кезінде қиындық көріп жатқан жоқ. Әрине, бұрын жазбаша жұмыстары болмаған және оқушылардың ауызша жауаптарын ғана бағалауға үйренген пән мұғалімдер қиналып жатыр», – деді вице-министр.
Қалалық білім бөлімінің басшысы Динара Баймұрзаеваның айтуынша, мектепте балл қою арқылы оқушының тұлғалық бағытын белсенді позицияға бағыттап, жауапкершілік пен нәтижеге жеткізу мүмкіндігі ұлғайған.
– Сарапшылардың пікірінше, Қазақстан мектептеріндегі балл бойынша бағалау мұғалімнің білім деңгейін бағалауға икемді болуына көмектеседі, ал оқушыларды бұл әдіс оқу-танымдық әрекеттерге ынталандырады.
Қалыптастырушы бағалаудың жаңа жүйесі оқушылардың білімін бағалауға неғұрлым икемді көзқарасты көздейді, себебі бағалардың кеңейтілген ауқымы оқушылардың білімі мен дағдысын нақты бағалауға мүмкіндік береді. 10 балдық бағалау жүйесі оқушыларға өз бетінше жұмыс істеу үшін тапсырмаларды қиындық деңгейіне сәйкес дербес таңдауға мүмкіндік береді және осы арқылы оқушылардың оқу мен танымдық іс-әрекетін ынталандырады.
Қалыптастырушы бағалау, әр бөлім бойынша жиынтық бағалау және тоқсандық бағалау арқылы қорытынды баға қойылады. Одан бөлек сабақ барысындағы оқушының белсенділігі мен тапсырма орындау кезінде де электронды күнделікке балл қойылады, – дейді шаһардың бас ұстазы Динара Қонақбайқызы.
Сондай-ақ білім бөлімінің басшысы критериалды бағалаудың бірқатар жағымды тұстары да бар екенін айтты. Оның сөзінше, мұндай бағалау жүйесі білім беру процесінің барлық қатысушылары арасында, оның ішінде оқушылардың ата-аналары арасында гуманистік және этикалық қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Одан бөлек мектепте оқыту сапасын жақсартуға, мектеп бітірушілердің білімін халықаралық стандарттарға сәйкестендіруге жағдай жасайды. «Критериалды бағалау – бүгінгі білім жүйесіндегі жаңа талап. Оқушы сын тұрғысынан ойлау арқылы алдына мақсат қоя біледі. Әрі нәтижеге жетуге үлкен талпыныс болатынын уақыт байқатып отыр. Бүгінгі заман талабы – жан-жақты дамыған, өзіндік «мені» қалыптасқан тұлға тәрбиелеу. Критериалды бағалау осы талаптың орындалуына мүмкіндік береді», –дейді ол.
Бағалау жүйесінің жаңа тәсілін оқушылар қалай қабылдағаны туралы да білуіміз міндет деп түсіндік. Білімі балмен бағаланып жүрген оқушылардың да пікірін тыңдап көрдік. 9 сыныпта оқитын Мунира Амантаева мұндай жүйенің тиімді екенін айтты.
– Қазіргі бағалаудың негізгі пайдасы – оқушылар бағаның соңына түспей, оқу мақсатына қол жеткізуге, білім алуға, жаңа тақырыпты игеруге ұмтылады. Критериалды бағалау оқу процесін де қызықты ете түседі. Мұндайда оқушылардың сөйлеу қабілеті, зейін мен тыңдай білу секілді қасиеттері артып, жаңа тақырыпты ұзақ уақыт жадында сақтауға машықтанады. Сонымен қатар тарау біткен кезде “екі балл” алған балалар жақсы баға алудан үмітін үзбей, тоқсан соңына дейін үлгерімін жақсартуға, келесіде жоғары балл алуға мүмкіндігі бар. Яғни “Екі балл” деген бұрынғы екілік бағаға қарағанда аса жаман емес. Білімге ынтасы болса, одан да жоғары балл ала алады, – дейді 9-сынып оқушысы.
Мектеп психологтары да критериалды бағалау жүйесі оқушыларға оң әсер ететінін алға тартуда. Мысалы, Ж.Махамбетов атындағы №43 орта мектептің педагог-психологы Жанерке Исмайлова мұндай бағалау жүйесі оқушының әрекеттері мен мінез-құлықтарын ынталандыратынын, сондай-ақ тұлғаны толық дамытуға әсер ететінін айтты.
– Оқу жетістіктерін балл қою арқылы бағалау – оқушылар үшін оқу үдерісінің құндылығына қол жеткізетіндей, яғни, оқу баға алу үшін емес, білім мен дағдыны меңгеруге бағыттауға жағдай жасайды. Нашар бағалардың «салмағы» жойылады. Яғни, оқушылардың бұрынғы нәтижелеріне қарамастан жақсы нәтижеге қол жеткізуіне мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар тиімді бағалау оқушыларда еңбексүйгіштік, әділдік, адалдық, жауапкершілік, өзін-өзі реттеу секілді оң қасиеттерді дамытады.
Бағалау жүйесіне оқушылардың сенімі болған жағдайда ғана баға оң әсер ете алады. Кез келген баға, ол жақсы не төмен баға болсын, оқушылардың мотивіне әсер етеді, олардың әрекеттері мен мінез-құлықтарын ынталандырады, сондай-ақ тұлғаның толық дамуына әсер етеді. Сондықтан объективті баға негізінде өз мінезін реттейтін оқушы келешекте жақсы нәтижеге жету артықшылығына ие болады, – дейді педагог-психолог Жанерке Берікқызы.
Осы орайда білім беру жүйесінің шетелдегі ахуалын да саралап көрдік. Мысалы, АҚШ-тағы білім беру жүйесі біздің жүйемен мүлде сәйкес келмейді. Америкалық оқушылар мектепте 12 жыл білім алады және «elementary», «middle» мен «high school» атты бастауыш, орта және жоғары сыныптарға бөлінеді. Сонымен қатар әр мектеп деңгейіне қарай бөлінеді, яғни жоғары сыныптардың мектебінде бастауыш немесе орта сынып оқушылары оқымайды. 5-6 жасынан бастап бастауышқа барғандар оқу-жазуды үйренсе, 11-12 жасынан бастап орта мектепте математика, ағылшын, тарих пен ғылыми пәндерді оқиды. Ал жоғары мектепте оқитын оқушылар 14-тен 16 жасына дейін өздерінің болашақ мамандықтары бойынша оқитын пәндерін жасақтап, сол сабақтарды ғана оқиды. Сонымен қатар жоғары мектептің соңғы екі сыныбында SAT атты қорытынды тестілеуге дайындалады.
Ал америкалық оқушыларды бағалау жүйесі A, B, C, D, F секілді әріптермен бағаланады және оның жанында әрқашан плюс немесе минус болады. Яғни, елдің білім саласында қолданылған бес баллдық бағалау жүйесі секілді. Мектептегі бағаларының жиынтығымен GPA (grade point average) атты орташа балл қойылады. Бұл ЖОО-ға түсу кезінде едәуір рөл атқарады. Мұндағы оқушы үлгерімін бағалауда тестілеу ерекше орын алады. Тестілеу жүйесімен оқушылар бастауыш мектепте-ақ танысып, әр оқу жылының аяғында тапсырады. Осылайша орташа балын алып, орта мектепте GPA-сы неғұрлым жоғары оқушының сапалы білім беретін жоғары мектепке қабылдану мүмкіндігі артады.
Ал Қытайдағы білім беру жүйесі едәуір қиынырақ. Мұндағы оқушылар 6 жыл бастауыш мектепте оқыса, 3 жылдан орта және жоғары мектепте білім алады. Алғашқы алты жылда оқушылар қытай тілі, математика, тарих, география, музыка мен жаратылыстану пәндерін оқиды. Одан бөлек кейде мораль және этика бойынша қосымша сабақтар өтеді. Сонымен қатар оқушылар практикалық білім алып, түрлі шеберхана мен фермаларда еңбек ете алады.
Орта мектепте оқушыларға математика, шет тілі мен ғылыми пәндерді тереңірек оқи бастайды. Саясаттануға да ерекше көңіл бөлініп, ақпараттық технологияны игереді.
Қытайдағы білім беру жүйесінің жүктемесі ауыр болып есептелетіндіктен әр күн екіге бөлінеді. Күннің алғашқы жартысында оқушылар негізгі пәндерді оқыса, түстен кейін қосымша пәндерді игереді. Сонымен қатар жазғы демалыс кезінде де көп тапсырманың нәтижесінде оқушылар біраз уақытын білім алумен өткізеді.
Мектеп тәртібі өте қатал. Себепсіз он екі рет сабақтан қалған оқушы оқудан шығарылады. Барлық емтихандар тест түрінде өтеді, ал білім деңгейі 100 балдық жүйемен бағаланады. Орта мектепті бітіргеннен кейін қосымша жоғары білім алу міндетті емес. Егер баланың қалауы болса және ата-анасының қаржылық әлеуеті жетсе, жоғары мектепте оқуына болады.
Жоғары мектепте оқымас бұрын оқушы өз бағытын анықтауы тиіс. Мәселен, ғылымды үйреніп, ЖОО-ға түсуді көздесе академиялық бағытта, ал өндірісте жұмыс істеуді жоспарласа техникалық мектепте білім алуы қажет.
P.S. Елдегі білім беру жүйесі уақыт пен заман талабына сай өзгеруде. Қоғамда бұл өзгерістерді қолдайтын да, бұрынғы жүйені қайтаруды қалайтындар да бар. Дегенмен көш жүре түзелетіні анық. Министрлік бұл өзгерісті білім беру саласы үшін оңтайлы санап, енгізгеніне сенім мол. Ал бұл өзгеріске тосырқай қараған ата-аналар мен оқушылар әлі-ақ жаңа жүйемен тіл табысып кетер. Десе де «Қазақтың тағдыры да, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі», – деген Мағжан Жұмабаевтың сөзін қаперден шығармау керек.
Аслан НҰРАЗҒАЛИ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!