Көпшілігіміз смартфонды қолға алып, әлеуметтік желілерді бірер минутқа шолып шығамыз деп, кенеттен көп уақыт қалай өткенін байқамай қалатынымыз рас. Бұл барлығымыздың басымыздан өткен жайт, себебі әлеуметтік желі бізді өзіне қызықтыра түсетін етіп жасалғаны кездейсоқ емес. Әзірлеушілер қосымшаны қайта-қайта қарау үшін интерфейстің әрбір элементін мұқият ойластырады. Кейде біз посттар, пікірлер мен лүпіл қою уақыт өткізу деп ойлаймыз. Біз мақаланы қараудан бастап, сандық әлемге тереңірек еніп, шексіз жаңалықтар легін қарауға көшетінімізді өзіміз байқамай қаламыз.
Виртуалды кеңістікте жылына қанша уақыт өткізетінімізді түсіну қызықты және аздап қорқынышты болуы мүмкін. Әдетте бұл бір жылдың бірнеше айына тең, яғни басқа смарт құрылғыларды қоспасақ, смартфонда өткізген бар уақытты санағанда бір жылдың бірнеше айы тек гаджетпен бірге өтеді деген сөз. Әрбір әлеуметтік желінің түпкі мақсаты – бізді қызықтырып, уақыттың қалай зымырап өтіп жатқанын байқатпау. Әлеуметтік желі қалауымызды талдап және бізге арнайы бейімдейтін әртүрлі психологиялық әдістер мен алгоритмдерді пайдаланады. Біз әлеуметтік желіге кірген сайын бізді жаңа және қызықты нәрсе күтіп тұрады және сонда ұзақ ұстауға мәжбүр етеді. Бір қызығы, бұл механизмдер туралы біле тұра, біз әлі де соның ықпалындамыз. Әлеуметтік желілер біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне, қарым-қатынас, ақпарат және ойын-сауық орнына айналды десек артық емес. Олар бізге шексіз қызықты болып көрінетін үлкен деректер ағынын береді. Өзімізге шектеу қоя алатын болсақ та, әлеуметтік желілер сияқты күшті құралдың алдында әлсізбіз. 2024 жылы әлемдегі әрбір интернет қолданушысы орташа есеппен күн сайын желіде 6 сағат 35 минут уақытын жұмсайды, бұл өткен жылмен салыстырғанда 2 минутқа аз екен.
Номофобия (no mobile phone phobia) немесе ұялы телефонсыз қалу қорқынышы қазірде көпшілікте жиі кездеседі. Бұл термин ағылшын тілінен аударғанда «ұялы телефоннан фобия жоқ» деген сөзден шыққан және адамның мобильді құрылғыға қол жеткізу мүмкіндігін жоғалтқан кезде пайда болатын үрей немесе дүрбелең сезімін сипаттайды.
Смартфоннан үнемі жаңа хабарландыруларды тексеріп, бірнеше минут ішінде таба алмасаңыз, мазасызданасыз ба? Мәселен, Айгүл есімді қала тұрғыны өз өмірін смартфонсыз елестете алмайды. Ол смартфонды жұмыс істеуге, оқуға, достарымен сөйлесуге, жаңалықтарды қарауға, әлеуметтік желіде суреттерімен бөлісуге, тіпті арнайы қосымшаларды пайдаланып, киім мен тамаққа тапсырыс беруге пайдаланады.
– Смартфонсыз өз өмірімді елестете алмаймын. Қолымда болмаса мазасызданамын, маған қажет жаңалықтардан хабардар бола алмаймын деп уайымдаймын. Әдетте смартфонда күніне 9-10 сағат уақыт өткіземін, баптауларда шектеу қойсам да, шыдай алмай өзім сөндіремін. Көп уақыт ойын, ТикТок, Инстаграм қараумен кетеді. Әрине, бұл менің оқуыма және жұмысыма кедергі келтіргенімен мен өзімді тоқтата алмаймын. Смартфон өшірулі болса, қайта-қайта тексере берем, бір маңызды хабарлама жіберіп алам ба деп қорқамын, – дейді ол.
FOMO синдромы (Fear of missing out – ақпаратты жіберіп алудан қорқу) адам телефонын тексермесе, маңызды нәрсені жіберіп алдым деп алаңдауы, номофобияның бір түрі. Тіпті гаджетті жоғалту туралы ойдың өзі дүрбелең тудыруы мүмкін. Номофобия немесе ұялы телефонсыз қалу қорқынышы деп аталатын бұл жағдай қазіргі қоғамда барған сайын өзекті бола бастады. Номофобия қуат көзінің аздығына, үйде қалған құрылғыға немесе сигналдың болмауына байланысты адам телефонын пайдалана алмаған кезде мазасыздық немесе тіпті қорқыныш сезімімен байланысты. Номофобиямен ауыратын адамдар тіпті маңызды хабарламалар немесе қоңыраулар күтпесе де, құрылғыларын жиі тексереді және смартфонға қол жеткізе алмаса, өздерін ыңғайсыз сезініп, тіпті әлеммен байланысы үзілгенін сезінеді. Бұл жерде әлеуметтік медиа үлкен рөл атқарады, өйткені ол әлеуметтік байланыстарды сақтау немесе хабардар болу үшін қажет деп санайды.
«Номофобия» терминін алғаш рет 2008 жылы британдық пошта қызметінің тапсырысы бойынша ұялы телефон иелерінің мазасыздану деңгейі туралы деректер жинаған «YouGov» компаниясы пайдаланды. Дәл сол кезде сауалнамаға қатысқандардың 53 пайызы ұялы телефонын жоғалтып алудан немесе оның ақшасы таусылғаннан, қуат көзі отырып қалып немесе телефонның жұмыс істеу ауқымынан тыс жерде қалудан қорқатыны белгілі болды. Сауалнамаға қатысқандардың жартысы ғана бұл жағдайдың себебі ретінде достарымен немесе туыстарымен байланысу мүмкіндігінің жоқтығын айтты. 10 жылдан кейін, 2018 жылы Кембридж сөздігі ұйымдастырған халықтық дауыс беру нәтижесі бойынша «номофобия» термині «жыл сөзі» атанды. Бұл мәселенің ауқымы жыл сайын артып келеді. Бүгінде 5,61 миллиард адам телефон пайдаланады. Олардың көбінде номофобия белгілері байқалады делінген зерттеуде.
«DataReportal» мәліметінше, 2024 жылдың басында Қазақстанда 18,19 миллион интернет пайдаланушы болды, ал интернеттің ену деңгейі 92,3 пайызды құраған. 2024 жылдың қаңтарында Қазақстанда 14,10 миллион әлеуметтік желі қолданушысы бар, бұл жалпы халықтың 71,5%-ын құрайды, ал 2024 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстанда 26,24 миллион немесе жалпы халықтың 133,1 пайызында белсенді ұялы телефон байланысы бар екен. Бұл қазақстандықтардың смартфонды және әлеуметтік желіні жиі пайдаланатынын көрсетеді. Әлеуметтік желілерді үнемі пайдалану және телефонға тәуелділік психологиялық күйге кері әсер етуі мүмкін екенін түсіну маңызды. Бұл зейіннің төмендеуіне, ұйқының бұзылуына және шынайы өмірдегі әлеуметтік байланыстардың нашарлауына әкеледі. Оған қоса, үнемі желіде болу алаңдаушылық пен күйзеліс сезімін арттырып, хабарламалар мен хабарландыруларға дереу жауап беруге тәуелділігі артады.
Номофобия түрлі себептермен пайда болуы мүмкін. Соның бірі – әлеуметтік желілерге шамадан тыс тәуелділік және үнемі желіде болуға деген ұмтылыс. Айгүл сияқты адамдар өз аккаунттарын тексере алмаса немесе достары мен әріптестерінен тұрақты хабарлама алмаса, өзін әлемнен ажыратылғандай сезінеді. Тағы бір себеп – ақпаратқа үнемі қол жеткізу қажеттілігі. Цифрлық ғасырда біз кез келген мәселені санаулы секундтарда шешуге болатынына, ал смартфонның жоқтығы дәрменсіздік пен оқшаулану сезімін тудыратынына үйреніп қалдық.
Айова штатының ғалымдары номофобия дәрежесін түсінуге мүмкіндік беретін өзін-өзі диагностикалау әдісін ойлап тапты. 20-ға жуық сұраққа жауап бере отырып, адам аз уақытқа болса да мобильді құрылғысыз қалудан қаншалықты қорқатынын анықтап қана қоймай, смартфонды үнемі пайдаланудан нақты не қажет екенін біле алады. Ғалымдардың пайымдауынша, барлық сұрақтарға ашық жауап беру арқылы адам смартфонды пайдалану кезінде нақты нені ұстанатынын түсіне алады. Бұл фобияны өз бетіңізше жеңуге немесе фобия туралы маманға жүгінуге көмектеседі.
2023 жылы Копенгаген университетінің ғалымдары жүргізген зерттеуі бойынша, мобильді құрылғыларға тәуелділік ақпараттың көлеміне емес, заманауи цифрлық технологиялар ұсынатын жаңа білім немесе тәжірибе алудың мүмкіндігінен туындайды деген болжам жасады.
– Кейде біз электрондық поштамызды немесе әлеуметтік желілердегі жаңалықтарды оқуға құмармыз, бірақ бұл ақпарат бізді басқарады дегенді білдірмейді. Бұл талпыныс әрқашан смартфонды пайдаланумен байланысты емес. Бұл сезім жаңа ақпаратқа қол жеткізу қажеттілігінен туындайды», – дейді зерттеу авторы Йелле Брюйнберг.
Зерттеуші Йелле Брюйнбергтің айтуынша, бұл бізді жаңартулар мен жаңалықтарды үнемі тексеріп отыруға мәжбүр ететін жаңа ақпаратты жылдам қабылдау мүмкіндігіне байланысты. Қарапайым сөзбен айтқанда, біздің миымыз цифрлық технология ұсынатын жаңа мүмкіндіктерге қарсы тұра алмайды. Бұл зейінді шоғырландыруды қиындататын ақпараттың көптігінен емес, жаңа мазмұнға оңай қол жеткізуге байланысты. Жаңалыққа деген ұмтылыс ми жұмысының негізгі аспектісі. Нәтижесінде біз жиі алаңдап, смартфонға жиі қараймыз.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулер номофобияның психикалық денсаулығына ауыр салдары болуы мүмкін екенін көрсетеді. Бұл жағдайдан зардап шегетін адамдарда мазасыздық, депрессия және тіпті дүрбелең шабуылдары болуы мүмкін. Номофобия телефонсыз қалудан қорқу ғана емес, сонымен қатар құрылғы арқылы жүзеге асатын әлеуметтік желімен байланысын жоғалту қорқынышы екенін атап өткен жөн. Бұл адамның зарядтағышты әрқашан өзімен бірге алып жүруіне, байланыс жоқ жерлерден аулақ жүруіне немесе тіпті телефонға қол жеткізуге кедергі келтіруі мүмкін әрекеттерге қатысудан бас тартуына әкелуі мүмкін.
Номофобиямен күресу үшін әлеуметтік медианы пайдалануда уақыт шектеулерін белгілеу және оларды ұстану пайдалы болуы мүмкін. Сондай-ақ смартфон өмірдің бір бөлігі емес, тек құрал екенін түсіну маңызды. Смартфонға белгілі бір уақыт ғана бөлу, достарыңызбен және отбасыңызбен жеке байланысу сияқты релаксацияға ықпал ететін және көңіл- күйіңізді жақсартатын басқа әрекеттермен айналысу маңызды. Есіңізде болсын, технология біздің өмірімізді айтарлықтай байыта алатын болса да, ол біздің өмірімізді басқармауы керек.
София ХАЙРУЛЛАҚЫЗЫ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!