Соңғы жылдары әлемнің әр түпкірінде елішілік кикілжің, ұлтаралық қақтығыс, трансшекаралық табиғи ресурстар үшін тартыс жиі байқала бастады. Әсіресе, жаңа жанжал ошағына айналған Израиль-Палестина арасындағы әскери-саяси іс-қимылдар Таяу Шығыстағы кезекті қанды қасап майдан нүктесін белгілеуі ықтимал. Себебі күрестің басталғанына апта болмай, бір-біріне әуе соққысын жасап, бітімге келу ниетінен айныған қос тарап шиеленістің әзір басылмайтынын аңғартты. Екі оттың ортасындағы киелі мекен Құдыстың (Иерусалим) да ахуалы мәз емес. Шаһар толы толқу, екі күннің бірі ереуіл…
Осыған орай халықаралық қатынас саласының білгірі, танымал тілші Мириам Бергер «The Washington Post» басылымының бейсенбілік санына «Ішкі майдандағы күтпеген күш» атты мақала жариялады. «Оқиғаның шығу себебі неде?», «Тұрғындар зардап шекті ме?», «Алдағы нәтиже қалай болмақ?» деген сауалды арқау еткен автор мақаланың өзегін шаһардағы араб пен еврейдің ғасырлар бойғы шиеленісінен іздеген.
«Израиль мен Палестина арасындағы қақтығыс эскалациясына елдегі араб азаматтарының қолымен жасалған ереуіл себеп болды. Ескеру керек, бұған дейін арабтар көп шоғырланған аумақта «оккупацияланған аумақ» ұраны естілгенімен, мемлекет ішінде ауқымды ұлтаралық жанжал соңғы онжылдықта болмаған-тұғын. Сондықтан Израиль билігі көпке дейін ішкі мәселе туындамай, тек сыртқы күшпен алысып келді. Алайда апта басында жағдай күрт өзгеріп, ұлтаралық қақтығыс негізгі мәселенің біріне айналған. Оған себеп – күштеп қоныс аудару туралы сот шешімі» – деген мақалада.
Автор ықшамдау амалымен ауқымды шиеленіске түрткі болған сот шешімін тарқата алмаған. Сондықтан оқиғаның толық мазмұнын анықтау үшін қолда бар мәліметпен толықтыра кетейік. Сот шешіміне қатысты оқиғаның мәнісі мынада. Бұған дейін бір топ израильдіктер еврей қауымдастығына тиесілі жерге палестиналықтардың үй салғанын айтып, сотқа шағымданған болатын. Ал палестиналықтар аталған аумақ «өз жеріміз, Израиль оккупация нәтижесінде жаулап алған» деп қасарысқан еді. Көп ұзамай жергілікті сот сол даулы аймақтан – Құдыстың Шейх-Джарах ауданынан палестиналықтарды күштеп көшіру туралы шешім қабылдап тынды.
Алайда сейсенбі күні қаулыға наразы арабтар көшеге шығып, шешіммен келіспейтінін білдірген. Артынша қаладағы еврейлер «өз жерін қорғау» ұранымен арабтарға қарсы шығып, оқиғаға полиция қосылды. Амалсыз шеруді тарату үшін тәртіп сақшылары көзден жас ағызатын газ бен резеңке оқ жаудыруға мәжбүр болған. Күш қолдануға қарсылық есебінде шерушілер де қарап тұрмай, тонап, мүліктерді өртеп, бейбастық жасаған. Ресми дерекке сүйенсек, оқиғадан 200-ге жуық адам зардап шегіп, бас прокурор мәселені жоғарғы сотта тыңдау ісін кейінге шегеріпті.
Міне, осылайша Құдыста басталған ұлтаралық қақтығыс тұтас елге жайылып, өңірлерде арабтарды қудалау, мешіттерге шабуыл жасау, мүлкін өртеу әрекеті белең алды. Мақала авторы бүркеншік атпен жариялаған Израильдің Рамла қаласының тұрғыны Юсеф те нақты ахуалды бүкпесіз суреттеген.
«Шынайы кейіпкерлер мен куәгерлер ғана шындықты аша алады. Соның бір кілті – Юсеф. «Мұнда соғыс жағдайында өмір сүріп жатырмыз» деген ол жергілікті полицияның әсіредіншіл еврейлерді дер кезінде тоқтатпағанына налыды. Себебі діни фанатизмге бой алдырған еврейлер жергілікті арабтарды соққыға жығып, мешіттерге шабуыл жасаған. Әлеуметтік желіде Рамладағы еврейлердің арабтар мінген автокөліктерге шабуылдаған бейнежазбасы тарағанын байқауға болады. Ал халықаралық әуежай маңындағы Лод қаласында керісінше, арабтар бірнеше синагога мен дүкендерге шабуыл жасаған. Мұнда сәрсенбі күні қару ұстаған еврейлер көбейіп, өзге өңірлерден келіп қосылғандар заңсыздықты үдете түскен. Жергілікті арабтар болса, қауіпті топқа суық қару пайдалану арқылы тосқауыл қоюға тырысқан сыңайлы. Осындай тізбекпен қақтығыс Израильдің Хайфа, Акко, Сахнин секілді қалаларына да жетіпті. Сәрсенбіде Израиль Премьер-министрі Биньямин Нетаньяху Лод шаһарындағы қақтығыстан 25 жастағы израильдік араб қаза тапқан соң төтенше жағдай жариялап, жолға арнайы блокпосттар қою арқылы азаматтардың қалаларға кіру-шығуын тежеген».
Жасыратыны жоқ, алғашқыда беделді ақпарат агенттіктері Израильдегі жағдайды назарға алып, дерек таратқанымен, әлем жұртшылығы көңіл бөле қоймады. Себебі де жоқ емес. Ғасырлар бойы этносаралық даудан көз ашпаған бұл маң бұған дейін мазмұндас біршама оқиғаны бастан өткерген. Сондықтан әлем үшін кезекті шу елішілік дау есебінен артылмады. Алайда оқиғаға діни алауыздық мәселесі киліккенде жағдай мүлде өзгеріп сала берді. Яғни әлеуметтік желіде «Еврейлер Құдыстағы тарихи Әл-Ақса мешітін өртеп жатыр» деген бейнежазба тарап, іле-шала мемлекет басшыларынан бастап ғалам назары Таяу Шығысқа ауды. Әрине, аталған ақпаратта асыра сілтеу болғаны анық. Әйтпесе, мұсылмандар үшін киелі саналатын Әл-Ақсаның амандығын ресми билік бірнеше рет растаған болатын. Әйтеуір, не де болса осы дерек мәселеге жаңа серпін берді.
Мақалада кәугерлерден өзге құқық қорғау органдары мен тәуелсіз қоғамдық бірлестік өкілдерінің де пікірі қамтылыпты. Бұл қадам екіжақты саралауға, оқиғаның мән-жайын нақтылауға септесер амал екені анық.
«Израиль полициясының өкілі Мики Розенфельд сейсенбіде ел аумағында жаппай тәртіпсіздік жасаған 270 азамат ұсталғанын айтты. Сондай-ақ ол еврейлердің «суық қару ұстап, көше кезгенін» өз-өзін қорғау амалы деп түсіндірді. Тәртіп сақшысы «2000 жылдың қазан айынан бері мұндай ауқымды азаматтық қақтығысты көрмедік» десе, Израиль полициясының бас инспекторы Коби Шабтай бес жылға созылған палестиналықтардың ереуілінде мыңдаған азамат қаза тапқанын айтты. Бас инспектордың сөзінше, Израиль мен Палестина әскерилерінің Газа секторындағы зымыран шабуылынан трансшекаралық аймақтағы ең көп адам шығыны болған. Ал Израильдегі азшылық арабтардың құқығын қорғайтын «Adalah» ұйымының бас директоры Хасан Джабрин соңғы екі жылда араб елдері мұндай «қорқыныш пен қауіпті» бастан кешірген жоқ деді. Сонымен қатар Лод қаласының тұрғыны, араб жазушысы, кинорежиссер Рами Юнес те оқиғаға қатысты өз пікірін білдірді.
Айта кетейік, арабтар Израиль халқының 20 процентін құрайды. Олар – 1948 жыл Араб-Израиль соғысының нәтижесінде Израиль құрамында қалып қойған палестиналықтардың тұқымы. Арабтар үнемі мемлекеттен қысым көріп жүргенін, биліктің ұлттарға тең қарамайтынын айтып келеді. Жазушы Хасан Джабрин тәртіпсіздікке Биньямин Нетаньяху мен оның қоғамдық қауіпсіздік министрін және жергілікті полицияның арабтарды алалауы себеп болды деген пікір айтты. Израиль билігі болса, бұл айыптау орынсыз екенін білдірген. Сәрсенбіде Қоғамдық қауіпсіздік министрі Амир Охана ереуілде еврейлердің қару ұстап жүруі азаматтардың полицияға көмек көрсетуге жасаған ойы деп түсіндірді. Оған қоса министр Лод қаласындағы қаза тапқан арабтың өліміне күдікті деген үш еврейдің кінәсіз екеніне де сендіруге тырысты.
Автор мақала соңын зымыран жарылысынан күйеубаласы мен қарындасы қаза тапқан Арафат Исмаилдың сөзімен қорытындылайды.
«Бүгінде Арафат Исмаил күйеу баласы Халила Аваада мен 16 жастағы қарындасы Надин Аваадты жерлеуге дайындалып жүр. Газа секторынан атылған зымыран марқұмның үйіне түсіп, салдарынан екеуі көз жұмды. Бұл отбасы Рамла мен Лод қаласының ортасында орналасқан Дахамаш атты араб ауылында қоныстанған. Исмаилдың сөзінше, ауылдастары Израиль мен Газа секторындағы ХАМАС қозғалысы арасында соғыс басталғалы ел билігін бомбадан қорғайтын орын дайындап беруін сұрап келген екен. Алайда Израиль тарапы бұл ауылды ресми мойындамай отыр. «Біз биліктен қауіпсіздікті күшейтуді, инфрақұрылымды дамытуды сұрадық. Бірақ нәтиже жоқ. Ракета бізге бағытталды. Біз қорғана алмадық. Ал Израиль билігі болса, бар болғаны дабыл қағып, қорғануды талап етеді. Біз бармыз, бірақ көрінбейміз», – деді Исмаил. Оның арабтекті Израиль азаматы ретінде айтқан бұл пікірі мемлекеттегі көптеген қорғансыз жандардың ойымен сабақтасады.
Қазіргі таңда шиеленіс шегі Газа секторындағы ХАМАС ұйымы мен ЦАХАЛ (Израильдың қарулы күші –ауд.) арасындағы екеуара соғысқа ұласқан. Израиль тарапы әуе және құрлықтағы әскерімен Газа секторына шабуылды бастады. Бүгінгі таңда ЦАХАЛ жасағының 9 мың әскері Газа секторының шекарасына орналастырылған. Ал күні кеше – 14 мамырда Израиль қарулы күші Twitter әлеуметтік желісіндегі парақшасында Израильдің ресми түрде соғыс бастағанын мәлімдеді. Майданға әскери ұшақтар, танкілер, жаяу әскер тартылып, шекара маңындағы тұрғындарға үй-жайынан шықпау міндеттелген».
Анығы, бастапқыда Газа секторындағы әскерилер Құдыстағы наразы арабтарды қолдау ниетімен алғаш болып Израильге әуе соққысын жасап, үлкен майданға жол салған. Қарымта есебінде еврейлер соғысқа кіріп, қарсы шабуылды күшейтіпті. Тіпті қазіргі уақытта Израиль соққысынан Газа секторында 109 адам қаза тауып, 621 адам зардап шеккен.
Осы орайда әлемдік ірі қарулы құрылым мен заманауи технологияны қорғаныс саласына сәтті қоса білген Израильдің әскери күшін айтпай болмас. Аймақаралық соғыстың басталғанына апта толмаса да Израиль өзіне бағытталған мың жарымнан астам зымыранды жерге түсірмей жарып, көпшілігін «Темір күмбез» әуе қорғаныс жүйесі арқылы залалсыздандырған. Мұндай дерек қос тараптың күшінің тең емесін сездерген секілді.
Кеше ғана Қарабақта сейілген қара бұлт Құддысқа ауа ма деп қауіптенген әлем елдері екі тарапты бітістіруге барын салуда. Бүған дейін Египеттің жасаған амалы еш нәтиже бермеген еді. Енді Тунис, Норвегия, Қытай елдері Израиль-Палестина қақтығысы бойынша БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің төтенше отырысын өткізу туралы бастама көтерді.
Түпнұсқадан аударып, шолу жасаған
Ерсін ШАМШАДИН
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!