– Бахытжан Әлжанұлы, ғылымдағы жаңалығыңыз елді елең еткізді. Анығын айтқанда, «І типті қант диабетін емдеуге болатын жасушалар ойлап тапты» деген жаңалықты естідік. Бұл туралы өзіңіз айтып берсеңіз…
– Жақсы. Бұл жерде «емдеуге болатын» деген тіркесіңізге көбірек тоқталғым келеді. Себебі мен жасап шыққан жасушалар шынымен де қант диабетімен, оның ішінде І типімен ауыратын науқастардың ағзасында пайда болатын инсулин тапшылығы деген құбылыстың орнын толтыра алатын қабілетке ие. Мен бұған ғылыми тұрғыда көз жеткіздім, бұдан кейін де атқарылатын жұмыстар әлі аз емес. Ағзада инсулин гормонының тапшылығы орын алса, яғни гормон мүлде жоқ болса, адам баласы өмір сүре алмайды. Аурудың өзектілігі осында. Оны шешудің бірден-бір жолы – ол ағзаға сырттан өзінен инсулин бөліп, жаңағы айтқан тапшылықты толтыра алатын жасушаларды енгізу. Ал ондай жасушаларды жасаудың қазіргі уақытта көптеген жолы мен тәсілі қарастырылып жатыр. Ғалымдар өте үлкен ізденіс үстінде. Осы жерде мен де өз тарапымнан осындай қажетті жасушалар алудың бір жолын жасаған секілдімін. Мен сүйенген тәсіл гендік редакциялау деп аталады. Қысқаша, адам ұрығынан алынатын бағаналы жасушаның инсулинге жауап беретін генін тауып, оған біздің пікірімізше қажетті деп саналатын өзгерісті енгізіп, олардан инсулинді өзінен бөле алатын тың жасушалар алдым. Әзірге нәтижелерім жаман емес, оны енді дамытудың жолдарын қарастырып жатырмын.
– Қант диабеті де бүгінгі күнге дейін емі жоқ аурудың бірі. Тағы бір атап айтарлығы, қант диабетінің жасарып бара жатқаны жасырын емес. Бұл жаңалығыңыз инсулинге тәуелді адамдарға сәл де болса үміт сыйлады. Сіздіңше, қуануға әлі ерте ме? Бұл жаңалық қай кезде жүзеге асып, сырқат адамдардың айығуына ықпал етуі мүмкін?
– Жауабым оқырманға түсініктірек болуы үшін айқындап өтейін. Біздің әңгіме негізінен қант диабетінің І типі жайлы болсын. Себебі аурудың II типі де бар, ол І типке қарағанда неғұрлым көбірек әрі басым түрде ересектер арасында таралған, бірақ ол жерде біршама бөлек жағдай.
Рас, І типті қант диабетінің ғылыми тұрғыда емі әлі табылған жоқ. Сіз айтып отырған «жасарып бара жатыр» деген сөзге мен қосыламын, қазіргі таңда осыдан 10-15 жыл бұрынғы уақытпен салыстырғанда балалар арасында І типті қант диабеті көбеюде. Мұны медицина саласының эндокринолог мамандары да растайды.
Менің жұмысым адамдарға үміт сыйлағанына қуаныштымын. Жаңалық қоғамдағы аса маңызды мәселеге қатысты болған соң өте тез таралып кетті. Арасында ақпаратты аздап қате қабылдап, кішкене бұрмалап жіберген БАҚ өкілдері де болды, нәтижесінде біраз адамдар дұрыс түсінбей қалды. Жалпы осы аурумен күресіп келе жатқан отбасыларды, ата-аналардың жағдайларын жақсы түсінемін. Дегенмен осыған дейін айтып келе жатқанымдай, қатты қуануға асықпауға шақырар едім. Себебі нәтижелерімді көптеген тексеріс пен зерттеуден өткізуім қажет. Біз адам ағзасында болатын ауру туралы айтып жатқандықтан, ағзаны емдеуге пайдаланылатын емнің дайындалуы оңай болмайды. Медицина ғылымында дәрілерді жасаудың, зерттеп және қажетті нәтижеге қол жеткізудің ғылымға сүйенген өз тәртібі мен талаптары бар. Ол талаптар тиісінше орындалмайынша, қандай мемлекет болсын «жаңалық керемет екен» деп қолданысқа енгізе алмайды. Әрине, басымдық берілетін, шұғыл қаралатын жағдайлар болады. Бірақ талаптың аты – талап. Дегенмен науқастарда үміт ешқашан үзілмеуі керек, аурудың толық емі жақын арада шығатынына сенімім нық. Өйткені қазір америкалық және канадалық ғалымдар соңғы жылдары өте үлкен жетістіктерге жетті. Мысалы, былтыр қант диабетінің дамуын бірнеше жылға кешеуілдете алатын дәрі шықты, толық тексерістен өтіп, қазір қолданысқа енді. Сондықтан сенімді жоғалтпауға шақырамын.
Өзімнің жұмысыма тоқталатын болсам, қазіргі уақытта жұмыс бірінші себеп қаржының жоқтығынан біршама тоқтап тұр. Бірнеше ғылыми жобалар дайындап, мемлекет тарапынан қаржыландырылатын ғылыми конкурстарға бердім, кейбірінің жауабы әлі белгілі болмады. Айта кеткім келетіні, қаржыландыру жұмысты жеделдететіні анық, дегенмен ғылым кейде желкенсіз қайық секілді, қай жағаға апарып тастарын және қай кезде күтпеген жағдай пайда боларын білмейсің. Әлі де жұмысымды жетілдіріп, тың идеялар қосып, ғылыми жобалар мен бағдарламалар дайындаймын деген жоспарым бар. Ал жалпылай айтқанда, ісім ойдағыдай жүзеге асса, қолданысқа нақты қашан енетінін дөп басып айта алмаймын.
– Соңғы кезде қант диабеті ауруы неге көбейді?
– Бұл өте қызық сұрақ. Жауабын дәл айту қиын, бірақ тырысып көрейін. Оңайырағынан бастайын: жоғарыда атап өткен II типті диабет көп жағдайда адамның өз тұрмыс салтынан пайда болады. Әсіресе тамақтану әдеті мен қимыл қозғалыстың жеткілікті болу-болмауынан. Семіздікке ұшыраған адамдар қант диабетінің осы түріне шалдығуға үлкен қатерде болады. Ал бұл көрсеткіш қоғам дамыған сайын нашарлап бара жатқанын мойындауымыз керек. Сонымен қатар ұйқының, стресстің, жалпы салауатты өмір салтын қаншалықты берік ұстану-ұстанбау шешуші рөл атқарады.
Ал I типті диабеттің себебі көп және ол толық түсінікті емес те. Жалпы диабетпен ауыратын науқастардың шамамен 10%-ға жуығы осы түрмен ауырады. Ауру аяқастынан белгі береді, оның негізгі себебі ағзада аса маңызды инсулин гормонының тапшылығы бірден пайда болуында. Ал инсулиннің тапшылығына не әкеліп соғатыны толық белгісіз, аурудың ең қиын әрі түсініксіз тұсы осы жерде дер едім. Яғни тапшылыққа қандай жағдайлар алғышарт болатыны толық анық емес. Қазіргі таңда түсінікті болғаны – қалыптасқан гормонның тапшылығына бірнеше сыртқы себептер триггер ретінде әсер етіп, оны «жарыққа шығарады». Нәтижесінде аурудың белгісі аяқастынан көрінеді. Оның ішінде вирустық инфекцияларды соңғы кездері мамандар көп айтуда. Өкінішке қарай, онда неге кейбір жекелеген балаларда да ғана ағзаға түскен вирус инсулин тапшылығына алып келетіні толық ашылмай жатыр.
– Медицина саласында жаңа технологияларды пайдалану, ғылым дамуы туралы жарыса жазып, айтып жатамыз. Дегенмен соңғы жылдары жаңа технология халықтың денсаулығын жақсартуға қаншалықты үлес қосты. Бір мысал келтіріңізші?
– Сұрағыңыз орынды. Расымен жаңа дүниелер, жаңалықтар жайлы көп айтамыз. Жалпы, ғылымда ашылған жаңалық тәжірибеге бірден еніп кете қоймайды. Жаңалықтың ашылғанынан бастап, барлық қажетті зерттеулер мен тәжірибелер сәтті өтіп, өзін ақтап, ол қолданысқа енуі үшін бірнеше жылдан бірнеше онжылдықтарға дейін қажет болуы мүмкін. Ашылған кезінде аты дардай болған жаңалықтар болашақта зерттеулердің бір кезеңінде «сүрініп», ары қарай зерттелмей тоқтап жататын кездер ғылымда көп кездеседі. Сондықтан сабырмен және үмітпен күткен абзал деп айтар едім.
Енді өзіңіз айтқан «халықтың денсаулығын жақсартуға үлес қосқан» белгілі бір мысалға келетін болсақ, өзіме жақсы таныс қант диабеті тақырыбын алайын. Қазіргі таңда науқастарға инсулин препараттарының көптеген түрі қолжетімді, әрине, мемлекет қаржысы есебінен немесе жекелей сатып алады. Осы препараттардың ішінде әсері басқа препараттарға қарағанда ұзағырақ уақытқа дейін жететіні бар. Оның артықшылығы – әдеттегідей күніне бірнеше рет екпе жасаудың орнына күніне тек бір рет немесе аптасына бірнеше рет қана инсулин екпесін алып, солай ағзаға, әсіресе, екпе салынған орынға біршама демалыс беруге болады. Себебі әрбір екпе салғанның өзі жұмыс, уақыт, жайсыз және уақыт бойынша тиянақтылықты қажет ететін дүние. Осындай әсері ұзақ уақытқа жететін инсулин препараттары бірнеше жылға созылған ғылыми зерттеулердің, ұзақ уақыттық клиникалық тексерулердің нәтижесінде қолжетімді болған жаңалық дер едім.
Мысалдар өте көп. Түсініктірек болу үшін айта кетейін, жақында ғана бәрімізге жақсы таныс болып қалған ковид-19 індетіне қарсы жасалған вакцина да заманауи жаңалыққа жатады. Аталған вакциналардың өзінің бірнеше түрі бар, ол жерде вакцина қандай платформада, қандай жолмен жасалды сол маңыздырақ болды. Айта берсем мысалдар шын мәнінде көп.
– Бүгінде ғылымда, оның ішінде медицина ғылымында «генді редакциялау» деген ұғым пайда болды. Мұны қарапайым тілмен түсіндіріп берсеңіз…
– Бұл дегеніміз мақсатты түрде және ғылым қажетіне сай адам геномының белгілі бір нүктесіне қолдан өзгеріс енгізу. Геном дегеніміз гендердің жиынтығы, ал адамның 1 клеткасында 3 миллиардтан аса «әріп» (нуклеотид) бар. Осы әріптер жиналып келіп 20 мыңнан аса генді құрайды, оның ішінде белгілі бір қызмет атқаратыны бар, атқармайтыны бар (ғылымда оны «ұйқыдағы гендер» деп атайды). Генді редакциялау – зерттеушінің тәжірибе барысында өзіне қажетті генді және сол геннің қажетті әрпін біле отырып, сол нүктеге өзгеріс енгізуі (әріпті басқа бір әріпке ауыстыру немесе «қажетсіз әріпті» кесіп алып тастау). Оған қажетті құрал-сайманның бәрі қазір ғылымда бар. Нәтижесінде, генетикаға байланысты тұқым қуалайтын ауруларды емдеудің жолы табылып жатыр, құрсақтағы ұрық кезінде кейбір ауруларды емдеп, болашақта адам ол аурумен ауырмайтындай жол іздестіріліп жатыр және тұқым қуаламайтын да аурулар мен көптеген патологиялық жағдайлардың шешімдері қарастырылуда.
– Генді түзетудің пайдасы мен зияны?
– Сұрақтың бірінші жартысына жоғарыда жауап беріп кеттім, бірақ ол жерде генді редакциялаудың пайдасын медицина тұрғысынан айттым. Медицинадан бөлек, тағам өнеркәсібінде, фармацевтикада, ауыл шаруашылығында, селекция салаларында да қазір генді редакциялау, оның ішінде CRISPR әдісі өте терең зерттелуде. Себебі бұған дейін қиындық туғызып келген ғылыми мәселелер оңай шешілетін болса, ал кейбір көп қаражат пен ұзақ уақытты талап ететін жұмыстар мен өндірістік процестер арзан және тез іске асатын болды. Бұл өз кезегінде таптырмайтын шешім.
Зиянына келетін болсақ, генді редакциялаудың ең әлсіз тұсы – әдістің көмегімен алынған нәтижелер мен өнімдер болашақта қандай жағдайға алып келетінін толық білмеуімізде және әзірге оны біле алмауымызда, себебі клетканың генетикасына қолдап өзгеріс енгізетін болғандықтан оның салдарын түсініп көзбен көру үшін біршама жылдар, ұзақ уақыт керек. Генетикада мутация, ауытқушылық деген түсініктер бар. Көпшілігі, көп жағдайда ғылымнан хабары аздар, осы аты қорқынышты сөздерді алға тартып, гендік редакциялауды айыптап жатады. Мен бұл әдіспен жұмыс істеп, нәтижесін өз көзіммен көрген маман ретінде ондай пікірге қарсымын. Әдістің өзім айтып өткен әлсіз тұсын түсінемін, бірақ оны ғылыми тұрғыдан түсіндіруге, шешуге болады деп санаймын. Оның шешімі генді редакциялауда ғылыми этика, заң және ғылыми қажеттілікті мақсатты түрде, орнымен бір арнаға тоғыстыра білуде деп ойлаймын.
– Қазір емі жоқ ауру аз емес. Жалпы генді редакциялау арқылы мүмкін еместі мүмкін етуге бола ма?
– Болады. Осы уақытқа дейін мүмкін болмай келгенді мүмкін ете алатындығына байланысты бұл әдіс туралы бүкіл әлем жарыса жазып жатыр. Шындығына келгенде «жарыса жазып» қойған, тек біздің Қазақстан секілді ғылым кенжелеп қалып қойған елдерде қазір бұл туралы көптеп айтылып жатыр. Олай дейтін себебім генді редакциялаудың CRISPR («криспр») әдісі 2012 жылы жаңалық болып ашылды, содан бері көптеген қыры мен мүмкіндігі белгілі болып қойды. Біздің елге кеше ашылған жаңалық іспетті болып жетіп жатыр, бұған да шүкір дейміз, әрине. Жалпы генді редакциялау оған дейін де белгілі болды және ғылымда қолданылып келді, тек CRISPR әдісінің ашылуы бұл гендік технологияның атын бірден шарықтатып жіберді.
– Елімізде генетика ғылымы бейнелеп айтқанда «ашылмаған арал» сияқты. Аймақтарда генетиктер жоқтың қасы. Жалпы елдегі генетика ғылымы қаншалықты дамып келе жатыр?
– Елімізде генетика ғылымы бір кездері, оның ішінде Кеңес дәуірінде, біршама дамыған деңгейде болды. Менің ойымша, ол кезде жалпы кеңестік ғылым мен батыстық ғылым арасында даму деңгейі, ашылған жаңалықтар бойынша айырмашылық көп болмады. Бұл генетикаға да қатысты деп айтар едім. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, жалпы ғылымымыз генетикамен бірге біраз тұралап қалды. Бірақ ғылыми әлеуетіміз толық жойылмай, сақталып қалғаны қуантады. Соңғы жылдары генетика саласы басқа ғылымдар секілді ақырындап алға басып келе жатқандай. Аймақтарда генетик әріптестерім жоқтың қасы дейтіндей де бар, себебі облыстарда мамандандырылған ғылыми зертханалар, ғылыми «мектептер» бұрыннан қалыптаспады немесе қалыптасып үлгермеді. Бірақ генетиктер мүлде жоқ емес, бірен-саран болсын аймақтарымызда бар екенін білемін. Ал одан да көп болып жатса, қуанамын, мүмкін біз тек естімей, көрмей жүрген шығармыз.
– Сұхбатыңызға рахмет.
Сұхбаттасқан
Гүлмира ДІЛДӘБЕКОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!