Жайлы үйде тұрып, қымбат көлік мінгіміз келеді-ақ. Қолда айфон болса, тойды дүркіретіп өткізсек. Бүгінде санамызды осы ойлар жаулап алған. Қаражат жетпейді деп қорықпаймыз. Сенімді серігіміз бар. Ол әрине – банк. Қомақты қаржыны бергеніне мәзбіз. Тіпті банк несие берсе қуанамыз. Қайтарудың қамын ойламаймыз.
Қаншама адам несие алып жатыр. Бірақ сол несиені алған үстіне көбейтпесе сол арқылы байып кеттім дегендерді естіген емеспіз. Екі адамның басы қосылса, несиесін төлеуге қаржы таппай жүргенін айтады. Бұл – бүгінгі күннің шындығы.
Парламент Мәжілісінде ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мәдина Әбілқасымова «банктерде жеке тұлғаларға қатысты 6,2 млн адамның несиесі бар, – деп айтып өтті. Оның ішінде барша банк пен микроқаржы ұйымын, сондай-ақ банктердің коллекторларға сатқан қарыздарын қамтыса, онда 1,5 млн-ға жуық қарыз алушының проблемалы несиесі бар екені анықталған. Яғни қазақстандықтардың банк алдындағы қарыздарының көптігі үлкен мәселеге айналып келеді. Қаржы мәселесі бүйірден қысқанмен, «алмақтың да салмағы бар» қалай болғанда да банкке қарызды қайтару қажет.
Қоғамдағы қымбатшылық, бәсекелестік жұртты несиесіз отырмайтындай жағдайға жеткізді.
– Банк ақшаны тегін беретіндей алатынымыз шындық. Алғаш рет ұлым үйленгенде алдым. Екі жылда төлеп болдым. Зейнетақымды несиеге беремін. Одан кейін машина алу үшін тағы несие алуға тура келді. Ұялы телефонға сізге несие алуға мүмкіндік бар деген хабарлама келген сайын, банкке аяқ тартады. Солай тәуекел етіп, несие алып ұлыма машина алдық. Дегенмен алған қаражатты мақсатты түрде жұмсадым деп айта аламын. Банкке қарыз болған емеспін. Ай сайын уақытылы төлеп отырамын. Қатты қиналған кезде несиенің де пайдасы тиеді. Тек уақытында төлеп, пайызын өсіріп алмасаң болғаны. Қазір жалақыдан қаржы жинауға да мүмкіндік жоқ. Сондықтан қарапайым халық банкті сенімді серігі етіп, несие алып, оны жауып күн көріп отыр. Бұл – шындық. Қазіргі уақытта бөліп төлеуге тауарларды да алуға болады. Енді осы несие азайса, сол бөліп төлеу арқылы үйге жиһаз алуды жоспарлап жүрмін, – дейді зейнеткер Базархан әжей.
Бұл қоғамдағы бір кісінің басындағы ғана жай емес. Ай сайын несиеге ақша таппай жан бағып жүргендер қаншама. Бірі жүйелі мақсатпен алса, екіншісі алған қаржыны есепсіз жұмсап қояды. Қарапайым сөзбен айтқанда, халық тоналып жатыр. Ешкімнің қалтасына қол салып, әмиянын тексерген емеспіз. Сөздің шындығын айтсақ, қарапайым халық білместікпен несие алып, 2-3 еселеп қайтарып жатыр. Енді несиеге жоламаспын деп сан соғып жүргендер де бар. Сондықтан да мамандардан кеңес сұрап, несие аларда кәдеге жаратсын деген оймен пікірлерін ұсынғанды жөн көрдік.
– Қазіргі уақытта халық арасында несие, қаржылық сауаттылық төмен болып тұр. Оны тұтынушы несиелердің көптігінен байқауға болады. Қарапайым халық машинаға, үйге несие арқылы қол жеткізуде. Дегенмен халық тұтынушы несиенің процентіне мән бермейді. Яғни зерттемейді. Жылдық өсім ол туралы ақпарат іздемегендіктен банктер жоғары процентті қойып тастап отыр. Сондықтан халықтың қаржылық сауаттылығының төмендігі кері әсерін тигізбей қоймайды. Жалпы қаржылық сауаттылықтың төмен болуы – халықтың әл-ауқатының төмен болуынан деп көрсетуге болады. «Өйткені қарапайым халықта көп қаржы жоқ болғандықтан, қандай қаржыны басқару керек»? – деген сұрақ пайда болады. Осындай жағдайдан халықтың әл ауқатымен жұмыс істеуге арналған бағдарламалардың өз нәтижесін бермей жатқанын байқауға болады. Тұтынушы несие болсын, ақшалай болсын қарапайым халық тәуелді болып отыр. Сондықтан мүмкіндігінше тұтынушы несие болсын, ақшалай болсын аса қатты тәуелділік болмаса алмаған дұрыс. Тойға, дүниеге несие алып босқа шашылмаған жөн дер едім. Осы тұрғыда айта кететін жайт, соңғы уақытта халықтың несиесі кешірілеме деген сұрақтар көптің көкейінде жүр. Маман ретінде айтарым, халықтың несиесі кешірілсе банктерге қиын болады. Банк ешкімді мәжбүрлеген жоқ. Халық оны өзі алды. Несиенің кешірілуі мемлекет үшін қате бағыттардың бірі, – дейді экономист Нұрмұхамед Маманов.
Қазақта: «Көтере алмайтын шоқпарды беліңе байлама» деген сөз бар. Олай болса, несие рәсімдеудің алдында қаржылық мүмкіндіктерді саралап, салмақтап алу аса қажет. Қаржыгер Алдияр Саматов банкке жүгінетін тұрғындар несие аларда оның келісім-шартын мұқият оқып шыққаны дұрыс дегенді айтады. Расында да, осы бір шартты қағазды оқымағандықтан, түсінбеушілік туындап, жағдай ушығып жататыны анық. Қаржыгер әрбір адам еріккеннен несие алмайтынын, ал алуға зәру болған жағдайда өз жағдайыңды толық жоспарлау қажет дейді. Яғни несиені төлей алатындай тұрақты табыс болу қажет. Қарызға белшеден батпау үшін әр адам шамасына қарай іс жасау керектігін ұғындырды.
– Ұлттық банк базалық мөлшерлемені жыл басынан бері 9,75 % -тен қазіргі уақытта 14 %-ке дейін өсірген болатын. Базалық мөлшерлеме өсті дегеніміз Ұлттық банктің басқа да екінші деңгейлі банктерге беріп жатқан несиесінің өскенін көрсетеді. Яғни екінші деңгейлі банктердің халыққа беретін проценті өседі. Халыққа дәл қазіргі уақытта несие алған тиімсіз болып табылады. Сондықтан барынша ақша жинақтаған тиімді. Несие алар алдында кез келген азамат табысы мен шығындарын есептеу қажет. Алған қаржыны уақытында төлей ала ма? Нақты қандай мақсатта алып жатыр? Келісім-шартты дұрыстап оқу керек. Кез келген несие келісім-шартта 56 % тен аспауы қажет. Негізі көп адам үсті-үстіне еселеп алып, несиені көбейтіп алады. Сондықтан кез келген адам несие аларда оны төлей алатындай мүмкіндігі бар ма? Соны ойлауы қажет. Турасын айтқанда қарапайым халыққа қаржылық сауаттылық керек-ақ. Банктің келісім-шартын оқымай қуанып қол қойып, 2-3 есе артық төлегенде сан соғып қалатындар бар. Сол үшін де банк шартын толықтай оқып, қол қоярда мұқият болған жөн, – дейді қаржыгер Алдияр Саматов.
Яғни банкке бармай тұрып, «жеті рет өлшеп, бір кескен жөн». Мамандар да біздің пікірімізге қосылады. Несиенің соңына түскен халық кедейленіп барады. Тамақты қарызға ішеді. Азық-түлік, киімді де қарызға алады. Көп адам қымбат рестораннан ас ішіп, қымбат киім кигенмен қайтаратын қарызы көп. Бұл дегеніміз – олардың сырты бүтін іші түтін.
Тақырыптың тоқтауын айтсақ, біреуге «несие алма» деп айту оңай, әрине. Бірақ мұны да жанашырлық деп түсінген дұрыс. Несиені еселеп қайтарып, әбіргерге түскенше өзіңіздің отбасылық қаржыны үнемдеген дұрыс па дейсің? Дегенмен бұл да құмар ойын секілді. Бір рет несие алсаң қайта-қайта алғың келе береді. Анығын айтқанда, шырмауынан шығу қиын. Қазіргі уақытта «несиесі жоқ, қандай бақытты» деген әзілдер айтылып жүр. Сізде сол бақытқа лайық жан болса деген ой ғана бізде.
Айтолқын АЙТЖАНОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!