28 маусым – Байланыс және ақпарат қызметкерлері күні. Бүгінде осы салада елеулі еңбек етіп, жаһан жаңалықтарымен дүйім жұртты хабардар етіп жүрген журналистер еңбегі ерен. Атаулы күні БАҚ өкілдері ыстық ықылас пен қошеметке бөленеді. Осы орайда біз де журналистиканың кешегісі мен бүгінін саралап көрмекпіз.
«Түркістан уәлаятынан» бастау алады
Қазақ журналистикасының тарихы 1870 жылы «Түркістан уәлаяты» газеті басылған кезден бастау алады. Ол қазақ тілінде басылған тұңғыш газет. Басылым қазақтың қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүниетанымының молаюына оң әсер етті.
Бұл басылым бетінде қазақтың ғалым-ағартушысы Шоқан Уәлихановтың ана тіліміздегі мақаласы жарық көрді. Қазақ хандары, қазақтың тегі, үш жүздің арғы түп атасы саналатын Алаш туралы деректер, жарлықтар, егін егу, мал шаруашылығы, қазақ елінің басқа елмен қарым-қатынасы, теміржол, алғашқы телеграф, пошта қатынастары, кен қазу, металл, көмір өңдіру, саяси-экономикалық, оқу-ағарту мәселелері, алғашқы сын, зерттеу мақалалары да газет бетінен табылды.
Газеттің тұңғыш редакторы – Шаһмардан Мирасұлы. Ұлты башқұрт болса да, генерал-губернатордың тілмашы болып патша өкіметіне қызмет атқарғанымен, қазақтың намысын қорғап, сойылын соққан, орыс пен шығыстың көптеген тілінде еркін сөйлеген.
1921 жылдың 29 қыркүйегінде республикада радиохабарлар тарату туралы шешім қабылданды. Бұл туралы шешімді Қазақ АССР Халық комисарлары Кеңесі қабылдады. Ал қазан айында сол кездегі астана Орынбордан республикаға хабар тарату басталды. Қазіргі таңда «Алтын қорда» Қазақ радиосының 1948 жылдан бері сақталған 100 мыңнан аса фонограмма бар.
Ал қазақ журналистикасындағы телевизия саласының бастау алуы 1958 жылғы 8 наурыз болып тарихқа енген. Сол күні ең алғаш рет Алматыдан тікелей хабар таратылып, оның алғашқы дикторы Ләзиза Аймашова болды.
1959 жылы Қазақстан баспасөз құралдары өкілдерінің шығармашылық ұйымы – Қазақстан журналистер одағы құрылды.
Журналистиканың жеткен жетістігі мен кемшілігі қандай?
Қазақ журналистикасының дамуына зор үлесін қосқан жанның бірі – Намазалы Омашев. Ол тәрбие берген студенттер бүгінде журналистика саласында беделді де белсенді қызмет етіп жүр. Намазалы Омашұлы 2003 жылдан Қазақстан жоғары мектебі Ұлттық Ғылым Академиясының толық мүшесі, 2002 жылдан Қазақстан журналистикасы академиясының толық мүшесі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан Республикасы Президентінің бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы сыйлығының лауреаты. Қазақстан Жазушылар Одағы мен Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі.
Бүгінгі қазақ журналистикасының жеткен жетістігі жоқ емес. Мәселен, «Егемен Қазақстанның» тербеп жүрген тақырыптары тамсануға тұрарлық. «Қазір газет ұлттың тарихына Алашқа байланысты дүниелерді терең зерттеп, оқырман көңілінен шығатындай, тағылым мен білім алатындай дәрежеде беретін болды. Бұрын баспасөзде мұндай дүниелерге жиі оралмайтын. Қазір бұл тақырыптарды бүге-шүгесіне дейін тарқатып, ғылыми айналымға түсетіндей етіп беретін болды. Мұны баспасөздің жетістігі десек артық емес», – дейді Намазалы Омашұлы.
Одан бөлек, бұл салада экономикалық, қаржы мен халықаралық жағдайға байланысты салмақты материалдардың жарық көруін де жетістіктер тізіміне қосуға болатынын айтты.
Бірақ басылым бетінде саясат туралы қалам тербеу әлі де болса ақсап тұрғаны жасырын емес. Бұл туралы Намазалы Омашев: «Басылым бетінде саясат сырғақ. Билік ондай мұрша бермейді. Билікке ұнамай қалмайын деп, ішкі саясат, әсіресе идеология мәселесіне келгенде журналистердің тісі өтпей қалады. Бұл – басылымның кемшілігі. Дегенмен қазіргі қазақ журналистерінің деңгейі шетелдік басылым мамандарынан ешқандай кем еместігін де жасырмады.
– Телевизия – жеңіл-желпі материалдарды көп береді. Сонымен уақыт өткізіп, рейтинг жинаймыз деп жұмыс істейді. Ал ұлтқа, ел мен жұртқа пайдалы, айтылуға тиіс, қоғамдық пікір туғызатын дүниелерді аздау береді. Иә, «Ашық алаң» бағдарламасында дүниежүзін шырмап жатқан тажалға байланысты дүние айтылып жүр. Ал енді басқа қоғамдық мәселе де бар ғой. Шынтуайтында, қазір телевизияда уақытты алатын, пайдасы жоқ дүниелер қаптап кеткен, – дейді Намазалы Омашұлы.
Радиода да осы кемшіліктер бар екен. Сағаттап эфирде отырғанымен, ел мен жұрттың рухын көтеретін дүниелер берілмейді. «Радио – оперативті құрал. Әлемде, елде болып жатқан жаңалықты жедел беретін мүмкіндігі бар сала. Бірақ соның мүмкіндігін пайдаланбайды. Мен мұны үлкен жиында осы мәселені талқылағанда да айтқанмын. Нәтиже шығып жатқан жоқ», – дейді ол.
– Алайда Қазақ радиосының 100 жыл бойы сіңірген еңбегі мен жеткен жетістігін жоққа шығармаймын. Ол рас, ол бар. Қазір де қарап отыр деп айтпаймын. Бірақ қазір әлеуметтік желіде жалған ақпарат желдей есіп жүр. Осы ретте радиода 15 минут сайын әлеумет пен әлемнің жағдайын жиі беріп отырса қауесет пен өтірік әңгіме азаяды. Бұл мемлекетіміз үшін дұрыс болар еді, – деді Намазалы Омашев өз сөзінде.
Одан бөлек, ол қазіргі журналистер тікелей эфирге шығып, өз пікірін еркін айтатын жағдайға жеткенін айтты. Бұрын тікелей эфирге кез келген журналист шықпайтынын, тәжірибелі журналистердің өзі қаймығатынын жеткізді. Қазір жастар тікелей эфирге үйреніп алды, тартыншақтамайды. Бірақ айтып отырған мәселелері баяғы жеңіл-желпі. Сондай-ақ сұхбаттан басқа да жанрлар бар екенін ұмытпау керектігін еске салды. Оқиғаның қақ ортасынын жүргізілетін репортаж, сауатты және аузы дуалы адамдар комментарий беру керек.
Мен мұны айтып отырғанда оны сырттай сынап, өзімді көтермелейін дегенім емес. Шынайы жанашырлықтан айтылатын нәрсе. Жақсылығымызды ешкім алып кетпейді, осындай кемшіліктер бар», – деп қорытындылады Намазалы Омашев.
Жақсы журналист болу үшін не істеу керек?
Журналист – бұл кез келгеннің қолынан келмейтін қызығы мен қиындығы қатар жүретін мамандық. Бұл салаға келетін жан көп ойланып, нақты шешім қабылдауы керек. Осы ретте елімізде аталған маман иелерін дайындауда жоғары оқу орындары белсенді білім беруде. Дегенмен жақсы журналист болу үшін не істеу керек? Қазір журналистикада білім берудің ақсап тұрған тұсы қандай? Осы сұрақтардың жауабын білу үшін Еуразия ұлттық университетінің Журналистика және саясаттану факультетінің баспасөз және баспа ісі кафедрасының меңгерушісі, доцент Гүлмира Шайтмағанбетқызына жүгіндік.
– Журналист жұмысы жазса бітеді. Елдің сөзін сөйлейтін тілші ең алдымен жазуға машықтануы керек. Журналистің қаруы – сөз. Тіл байлығы жұтаң, сөз мағынасын, ой астарын ұқпайтын маманнан «проблема көтер» деп талап етудің өзі ыңғайсыз. Сондықтан журналист боламын деген студентке мәтін жазуды, ойды жүйелі жеткізуді үйрету керек. Ал тіл байлығын дамыту үшін көркем шығарманы оқытқан абзал. М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің журналистика факультетінде әлі күнге әдебиетті оқытады. Еуропада академиялық жазылымды (эссе) үйретеді. Біздегі университеттің бірқатарында осы пән енгізілген. Меніңше нәтиже бар деп ойлаймын, – дейді ол.
Ал білім беруде теория мен тәжірибені үйлестіру жетіспейді. Мұның себебін Гүлмира Әшірбекова:
– «Академиялық адалдық, студенттің таңдау еркіндігі бар. Дегенмен кейде кәсіби тәжірибе, кейде білім алушылардың немқұрайлылығы нәтижеге кері әсерін тигізеді. Бұл мәселенің айналасын қаза берсек, біраз проблеманы көтеруге болады. Бір ғана оймен қорытқым келеді. Журналист мамандарын дайындауда қазіргі таңда 30-ға жуық ЖОО-лар 40-тан астам білім беру бағдарламасын жүзеге асырып отыр. Бағдарламаның сапасы мен нәтижесіне қатысты құзырлы орындар жауап берер. Байқағаным, маман дайындаудағы кейбір кемшілік білім беру бағдарламасының сапасыз дайындалуынан деп ойлаймын.
Одан бөлек жақсы журналист болу адамның өзіне байланысты. Оның айтуынша, университет теориялық білім мен негізгі практикалық дағдыны қалыптастырады. Әрі қарай дамыту – шығармашылық ортаға байланысты. «Сондықтан редакциядағы әріптестер жас маманды ортаға тартып тәрбиелесе, аға буынның қамқорлығын көрген жас мықты маман болары сөзсіз», – дейді ол.
Салалық журналистиканың сапасы қалай?
Қызметін бір салаға арнап, сол туралы қалам тербеп жүрген сала журналистері бар. Дегенмен осы салалық журналистиканың деңгейі шетелге қарағанда әлсіздеу екені жасырын емес. Алайда белгілі бір салаға бейімделіп, сол тақырыпта мақала жазып жүргендер жоқ емес. Осы орайда, салалық журналистиканың бүгінгі жай-күйі туралы республикалық қоғамдық-саяси тәуелсіз апталық «Халық» газетінің бас редакторы Нұржан Әбжанұлының пікірін сұрадық.
– Неміс романшысы Томас Манның «Театр халықты ұлтқа айналдырады» деген сөзі бар. Мұны журналистикаға қатысты да осылай айтуға болады. Ол үшін журналистикада еркіндік керек. БАҚ-тың еркіндігі болмаса, қоғамды өзгертпек түгілі қара басын алып жүруі қиын болуы мүмкін екенін аға буын жазушы-журналистер жиі айтып келеді. Президенттің өзі де демократияны дамытуға баса мән беріп жатыр ғой. Қоғамның маңызды бөлігі ретінде бұқаралық ақпарат құралдарында да демократия, еркіндік болса, қолына қалам ұстаған әрбір журналистің өзіндік ой-пікірі, сараптамалық сүрлеуі, қоғамдық көзқарасы, түптеп келгенде, салалық салмағы сезілер еді.
Бір салаға бейімделіп жазу дегеннен шығады, дамыған елдердің журналистикасына көз салсаңыз, тілшілердің бір салаға бар ғұмырын арнап, сол бағытта ұзақ жылдар қалам тербеп жүргенін байқауға болады. Ал біздің елде қалай? Бұдан бір жыл бұрын Ақпарат және қоғамдық даму министрі Аида Балаеваның қатысуымен өткен жиында ол қазір елде экономика, медицина, қаржы сынды күрделі тақырыптарда жазатын журналистер жетіспейді деді. Бұл, бір жағынан, ақиқат сөз болғанымен, соңғы отыз жыл ішінде елімізде салалық журналистика баяу болса да дамып келе жатқанын жоққа шығара алмаймыз. Әсіресе, өте күрделі сала саналатын экономиканың қыры мен сырын толық меңгермесе де, сол салада қалам тербеп жүрген шоғырдың қалыптасқанына тәнтімін. Кезінде журналист Гүлзат Нұрмолдақызының, Берік Тұрғынбекұлының экономикалық сараптама жасаған мақалаларына мән беріп қарайтын едім. Біздің өңірде ардагер журналист Жолдасбек Ақсақалұлының өзі неге тұрады? Әлі күнге экономика, қаржы тақырыбында тәуір дүниелер ұсынып келеді. Өз басым жерлесіміз, «Егемен Қазакстан» газетінің тілшісі, жас журналист Абай Аймағамбеттің осы саладағы зерттеу, сараптамалық жазбаларын жиі оқып, тіпті жеке әлеуметтік парақшамда бөлісіп тұрамын. Қалам сілтесі бөлек, тың тақырыптарды тауып алатыны сүйсінтеді.
Өкінішке қарай, қазақтілді баспасөзде салалық журналистиканың кенжелеп тұрғанын мойындау керек. Бұған журналистикаға баулитын жоғары оқу орындарында баса көңіл бөлінбеуі, қазақтілді салалық маманның аздығы әсер етіп отыр деп ойлаймын. Ал орыстілді журналистикада бір ғана экономиканың банк пен қаржы, биржа, мұнай-газ, өндіріс, т.б, салаларының әрқайсысына бейімделген журналистер бар. Ал бізде жалпылама жазу үрдісі байқалады. Негізі «Журналист көп біледі, бірақ бір нәрсенің түбіне тереңдемейді» деген сын жиі айтылады. Сондықтан журналистика деген жүйріктің әлеміне қол созған әріптестерімнің белгілі бір бағытқа бейімделуін, ұңғыл-шұңғылын жетік білуін құп көремін. Әрине, әмбебап болған да артықтық етпейді ғой. «Салалық журналистика дамымай, журналистика дамымайды» деген ұстаныммен қарағанда, қазақ баспасөзі белгілі бір саланы сөйлете алмайды деп айтуға негіз жоқ. Тек журналист үшін ең басты мәселе, ол – қай саланы қамтыса да, оқырманына өзінің жеке көзқарасы мен субъективті ой-пікірін емес, объективті де шынайы мәліметті беріп, сол саланың кәсіби мамандарының талдауы мен сараптауына жүгіне білгені жөн.
«Ақмешіт жастары» газетінің бас редакторы Айжан Абдуллаева қазақ журналистерінің тіл үйренуге деген құлшынысына жоғары баға берді.
– Маған бүгінгі қазақ журналистерінің тіл үйренуге деген құлшынысы ұнайды. Бұл өте дұрыс бағыт. Әсіресе, ағылшын тілін жетік білу бізді қандай да бір ақпараттық экспансиядан қорғайды деп санаймын, – дейді ол.
Сонымен қатар «Халыққа ұсынатын ақпарат не оған пайдалы болу керек, не оны таңқалдыру керек деген тенденция тұрғысынан келер болсақ, бізде эксклюзивті тақырыптар, танымдық тұрғыдан оқырманның не көрерменнің білім деңгейін көтеретін материалдар олқы соғып жатады», – деп саланың кемшін тұсын да атап айтты.
P.S. Кәсіби мерекеде мерекелік көңіл күй, құттықтау, мақтаудан бөлек, саланың кем-кетігін, жетістігіне шолу жасағанды жөн көрдік. Бұл ой түйіп, алға қарай қадам басуымыз үшін қажет.
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!