Домбауыл баба кесенесінен шығып, Жезқазғанға қарай бет бұрдық. Келесі аялдама ретінде Ұлытаудың ең биік шыңы Әулиетаудағы Ақмешіт әулие шыңы таңдалды. Негізі Домбауыл батырдан кейін Алаша хан мовзолейіне баруымыз керек болатын. Бірақ екі ортаны бөліп жатқан Кеңгір өзені өткел бермеді. Сөйтіп Әулиетауға қарай шыққан бетіміз.
Ұлытау – ұлт ұясы
Жошы хан мен Домбауыл мерген кесенесінің арасы тым ұзақ та емес. Жергілікті жұрт екі араға кісі дауысы жетеді дейді. Біз Домбауыл кесенесінен соң кері бұрылып, Жошы хан мазаратынан қайта өттік. Барар бағытымыз – Ұлытау. Жолбасшымыз – сол баяғы Сәтбаев қалалық «Шарайна» газетінің бұрынғы директоры Бауыржан Бірманов. Баукең өзен болмағанда Алаша ханның бұл маңнан алыс еместігін айтты.
– Негізі Алаша хан кесенесі бұл маңнан тым қашық емес. Бірден баруға болатын еді. Бірақ қазір көктем мезгілі болғандықтан Кеңгірдегі су да мол. Көлікпен өту қиын. Жаз айларында келсеңіздер бірден баруға болатынын назарға аларсыздар, – деді жолбасшы.
Несін жасырамыз, Жошы хан мен Домбауыл баба кесенесінен ерекше әсер алдық. Журналистерден құралған топ ой үстінде келеді. Шамасы жолсапарды қалай жазамыз, қалай бастаймыз деген ойда отырса керек. Микроавтобустың алдыңғы жағында отырған жүргізуші мен жолбасшы үздіксіз әңгімелесіп келеді. Көліктің тізгіншісі Зейнулла болса Ұлытаудың қаншалықты қашық екенін сұрап жатыр. Бұл сауал бәріміздің көкейімізде тұр еді. Баукең соны бірден түсінсе керек, келесі аялдамамыздың қашықтығы Сәтбаев қаласынан 110 шақырым алыс екенін жеткізді. Сол-ақ екен жүргізуші Зейнулла: «Жол қандай, жол?», – деді сұрағын жалғап. «Ә, жол ма, асфальтталған жол ғой», – деді жолбасшымыз. Осы жерде әңгімеге Жалағаш аудандық «Жалағаш жаршысы» газетінің бас редакторы Кенжетай Қайрақбаев араласып: «Тегіс пе, әлде ой-шұқыры көп пе?», – деп сұрады. Біздің ой-шұқырлы жолдан шаршағанымызды түсінген Бауыржан Бірманов: «Жүруге болады», – деп жауап қатты. Содан соң «Арасында аздап ой-шұқыры кездеседі» деді жәй ғана жымиып.
Жолға байланысты әңгіме өрбігенде Баукең ағамыз осылай жауап берді.
Зулап келе жатып қазақтың заңғар ұлы, академик Қаныш Сәтбаевтың есімімен аталатын қалаға да жеттік. Бізге жолбасшы болған Бауыржан ағамыз осы қалада тұрады екен. Баукең өзінің осы жерден қалып, бізді Ұлытаудан басқа кісінің күтіп алатынын айтты. Ары қарайғы жолбасшымыз сол болмақ.
Ертеңгісін ерте қамданған соң межелеген орнымызға да жоспарлаған уақыттан бұрын жеттік. Ұлытау ауылы таудың ортасында орналасқан үш мыңға жуық халқы бар елді мекен екен. Аудан орталығы да осы жер. Елді мекенге жетемін дегенше қасиетті Ұлытаудың қар басқан төбелерін тамашалап келеміз.
– Жігіттер, көрдіңдер ме, Құдайдың кереметі шексіз ғой, тау басында әлі қар жатыр. Ұзын сонар созылған тау бөктері бізді баурайына шақырып тұрғандай ма, қалай, – деді «Сыр медиа» ЖШС бас директорының бірінші орынбасары Марат Аралбаев.
– Журналистердің арасында жүрген соң сіз де айтар сөзіңізді көркемдейтін болғансыз ба, Мәке? – деді мекемедегі әкімшілік бөлімінің басшысы Бақытжан Шайхназаров.
– Сынықтан басқаның бәрі жұғады деген осы, – деді облыстық «Сыр бойы» газетінің бас редакторы Қуат Шарабидинов.
Алыстан ұлт бірлігіне негізделген төрт босағалы стелла көрінді. Тау бөктеріне «Ұлытау – ұлт ұясы» деп жазылыпты. Таумен аттас аудан орталығына кіре берісте аға сұлтан болған Ерден Сандыбайұлының еңселі ескерткіші орнатылған. Қос қапталды жағалай орнатылған жарық бағаналарына осы жерден шыққан атақты адамдардың суреті салынған билбордтар ілінген. Олардың қатарында еліміздің денсаулық сақтау саласына сүбелі үлес қосқан ғалым, қазақстандық гигиенист-нутрициолог, медицина ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Кеңес одағының тұсында Қазақстанның денсаулық сақтау министрі болған Қазақ тағамтану академиясының президенті, Ресей Медицина Ғылым Академиясының және Қазақстан Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, Алматы қаласының және Жезқазғанның Құрметті азаматы Төрегелді Шарманов бар. Сондай-ақ Қазақстанның Қорғаныс министрі болған армия генералы, халық қаһарманы Мұхтар Алтынбаевтың да суреті бейнеленген билборд тұр. Басқа да ел мақтаныштарының суреттері бар екенін айта кеткен ләзім. Бізді «Ұлытау» ұлттық тарихи және табиғи музей қызметкері Қуантай Бақытжанұлы Жабағин күтіп алды.
Әулиетау басына шыққанда
Біз іздеп келе жатқан Әулиетау Ұлытаудың ең биік шыңы екен. Бұл жерде кезінде 7 әулие болған деседі. Кеңес үкіметі орнағанша шың басында алыстан мен мұндалайтын ақ түсті мешіт болғанға ұқсайды. Өкінішке орай бұл мешіт кеңестік дәуірде бұзылған екен. Тіпті дала пайғамбары саналатын Заратуштраға осы таудың басындағы үңгірде Жаратушы тарапынан алғашқы аян келген деген де сөз бар. Түркі халықтары Заратуштраны Зердеш баба деп те атайды.
Сүт пісірім уақыт ішінде осындай мәліметтерді айтып үлгерген Қуантай биыл 40-тың қырқасына шығады екен. Ұзын бойлы ақсары жігіттің біз ойлағаннан да көп білетіні алғашқы сөзінен-ақ аңғарылды. Ауылдан қозы көш жер ұзамай жатып, діттеген жерімізге де жеттік. – Бұл – Әулиетаудың етегі, – деді Қуантай. – Көлікті осы жерге қойып, ары қарай жаяу көтерілеміз. Мүмкіндігінше артық, ауыр заттарды тастап кеткен жөн, – деген Қуантай Бақытжанұлы жол бастады. Бәріміз соның ізімен жүріп, айтқанын тыңдап келеміз. Алдымызда сарқырап, бұлқан-талқан болып тау өзені ағуда. Суы мөлдір әрі тұщы.
– Ұлытау – үш жүздің басын қосқан, татулықтың тірегі саналатын қасиетті өлке. Бұл жерде Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл бабадан басқа да тарихи һәм киелі орындар аз емес. «Әулиетау», «Едіге шыңы», «Алтын шоқы» сынды тарихи орындар сөзімізге дәлел бола алады. Жалпы Ұлытауда өсімдіктің 970 түрі бар. Соның 92 түрі емдік қасиетке ие. Олардың қатарында жусан, қаранды, арша, жалбыз секілді емдік қасиетке ие шөптер кездеседі. Сонымен бірге тырсық, боз бетеге, тарақ бидайығы, сирек бас жусан, қара жусан, сұр жусан, көкпек, тұзды жерлерде сораңның көптеген түрлері және өзен алқаптары мен көлдердің жағалауларында бидайық, ақмамықтың бірнеше түрі, ши мен су оты сияқты көпжылдық өсімдіктер де бар. Аймақтың оңтүстік-батысындағы шөлдерге қарағанда құмдарда өсімдік түрі көп. Ақ сексеуіл, құм қарағаны, жүзген, жыңғыл, жиде, тал, тобылғы секілді ағаштар мен бұталар, қияқ, өлең, құрақтай көпжылдық шөптер құмды өңірге тән өсімдіктер, – деді Қуантай.
Ол сөйлеп келеді біз тыңдап келеміз. Таудың етегінен басталған жүрдек жүрісіміз тікжарлы қатпардағы жалғыз аяқ жолға келгенде бәсеңдей бастады. Оның айтқан әр сөзін мүлт жібермей тыңдап келе жатқанымызбен бірте-бірте артынан еру, ізінен жүру қиындап барады. Тікжарлы жолмен көтеріліп, екі төбеден аспай жатып-ақ ентіге бастадық. Мүмкін, күнде тауға шығып жүрмегенімізден болар, әйтеуір жүрісімізден отырысымыз көп. Әр демалған сайын Қуантайды сөйлетіп, Ұлытау жайлы көбірек білуге тырысып бағудамыз.
– Ұлытау аймағын жүзден аса сүтқоректі, 250-ге жуық құс түрі мекендейді. Жер бедерінде табиғи тосқауыл болмағандықтан, жануарлар көршілес жатқан аймақтардан ауысып келе береді. Бұл маңнан бүркітті көптеп кездестіруге болады. Басқа да құстар жетіп артылады. Қасқыр, түлкі, қоян, киік, елік те табылады бұл мекеннен. Қаракеңгір, Сарыкеңгір, Кеңгір, Сарысу, Бұланты, Білеуті, Жыланшық сынды өзендер бар, – деген Қуантай Жабағин аймақ тарихын әңгімелеуге көшті.
«Қазақстанның жалпы ұлттық нысандары» деген кітапта Ұлытау – Қазақстанның тарихи һәм географиялық орталығы, ежелгі қоныс, ескі жұрт екені жазылған. Хан ордасы да осында орналасқан. Әмір Темір Тоқтамыс ханға қарсы жорық бастағанда осы өңірге атбасын тіреген. Қалың қол әскеріне Алтын шоқының басына тас үйдіріп, үлкен тақтай іспетті жалпақ пішінді тасқа арнайы жазу жаздырыпты. Бұл тасты кезінде бір қойшы байқап, оны Қаныш Сәтбаевқа көрсеткен. Қаныш Сәтбаев болса әлгі тастағы жазудың нендей мағына білдіретінін анықтау мақсатында мәскеулік ғалымдарға жіберген көрінеді. Артынша бұл тас «Эрмитажға» қойылған. Таста «Тарихтың жеті жүз тоқсан екінші қой жылы, жаздың ара (шілде) айы. Тұранның сұлтаны Темірбек жүз мың әскерімен Тоқтамыс ханға соғыспаққа жүреді. Бұл жерден өтіп бара жатып, белгі болсын деп осы жазуды қалдырды. Тәңірі нәсіп берсін. Іншалла, тәңірі бұл кісіге рақым қылып, барша адам есіне алып жүрсін» деген жазу бар. Ұлытау аспан астындағы мұражай іспеттес. Бұл жерде қазірдің өзінде сегіз жүзге тарта тарихи-мәдени ескерткіш бар екені белгілі болып отыр. Атақты Тоқтамыс пен Едігенің өзі осы жерге жерленген.
Ұлытау музейінің қызметкері осындай тарихи деректерді аңызбен сабақтастыра айтып келеді. Қанша жерден шаршасақ та Қуантайдың әңгімесі қызықтырып барады. «Жігіттер, енді ана асудан ассақ, мына белден көтерілсек болды, Ұлытаудың ұшар басына шығамыз» деп қояды арасында. Алдымызда бізден әлдеқайда озып кеткен әріптестеріміз кетіп барады. Көзімді төменге салсам артымыздан ентелеп, жете алмай келе жатқандар да бар. Бәріміздің жүрісімізді бақылап келе жатқан Қуантай қақ ортада келеді.Алдағыларды да, арттағыларды да назардан тыс қалдырмауға тырысып жүр. Шыңға шығар жолдың ортаң белінен асқанда тынысымыз да ашылып, жүрісіміз де қалпына келді. Бағанағы шаршау, аяқ-қолдың талғаны, буынның ауырғаны бәрі ұмтылған. Құдды бір ештеңе болмағандай келе жатырмыз. Байқасақ, арттағылар бізге, біз алдағыларға жетіп алыппыз. Қуантайдың айналасына бәріміз шоғырланып, айтқан әңгімесін тыңдап келеміз.
– Жалпы Ұлытау тауының ұзындығы 200 шақырымды құрайды. Біз бағындыруға бет алған Әулиетаудағы Ақмешіт шыңы – осы таудың ең биік нүктесі. Оның биіктігі – 1333 метр. Біз соның шамамен 1000 метрін жүріп өттік. Анау жоғарыдағы үңгір бағаналы бері әңгіме арқауына айналдырып келе жатқан дала пайғамбары саналатын Зердеш бабаға ең алғаш аян берілген жер дейді. Түркілер Зердеш десе, басқалар Заратуштра деп атайды. Одан сәл жоғары көтерілсек Ақмешіт шыңына шығамыз. Шыңның айналасында жеті әулие жатыр, – деген Қуантай бізді үңгірге қарай бастады.
Біз үңгірді тамашалап, одан жеті әулиеге құран бағыштап, мамыражай мамыр келсе де ерімей жатқан тау басындағы қарды көрдік. Оның арасында «Нөгербектің» шатқалына барып, аңызақ желіне тәнті болдық. Шамамен 100 қадам жерде Ақмешіт шыңы тұр. Басында біздің арамыздан бірінші болып көтерілген облыстық «Кызылординские вести» газетінің бас редакторы Жәнібек Исаев отыр.
Тау басына жерленген Мұрат ата, Тана ана, Гүлсара ана, Сапар әулие, Тұрсын бақсы, Ырза ана, Қали ата деп аталатын жеті әулие бар екен. Бұл әулиелерге Бақберген Аяшұлы деген кісі белгітас орнатқан. Жергілікті жұрт осы таудың басына шығып, тілеген тілек қабыл болады дейді. Сондай-ақ талай адам дертіне осы жерден шипа тауыпты. Тіпті нәресте сүйе алмай жүрген әйелдер де келеді екен.
Тау басында мәңгілік байыз тапқан жеті әулиеге құран бағыштаған соң біз де Әулиетаудың ұшар басына шықтық. Алдымда «Сыр медиа» ЖШС бас директорының бірінші орынбасары Марат Аралбаев пен әр сәтті фотоаппаратымен суретке түсірген Нұрболат Нұржаубай және оның сөмкесін арқалауға жәрдем берген облыстық «Сыр бойы» газетінің тілшісі Ержан Қожас келеді. Бәріміз таудың ұшар басына шығып, суретке түстік. Төбемізде қалықтай ұшып бүркіт жүр. Қыранның бізді айналшықтай ұшқанын жақсылыққа баладық. Құс патшасы біресе зеңгір көкке көтеріліп, біресе төмен қарай құлдилай ұшып, бізді бақылап жүргендей көрінді. «Құдайдың құдіретін көргің келсе тауға бар деген» сөз бар қазақта. Ұлытаудың ұшар басына шығамыз деп ойладық па? Осы жерде тілеген тілек қабыл болады деп жатыр ғой, ең бастысы, еліміз аман, жеріміз бүтін, тәуелсіздігіміз мәңгі болсын, – деді облыстық «Сыр бойы» газетінің бас редакторы Қуат Шарабидинов. – Дұрыс айтасыз, аға! – деген Жалағаш аудандық «Жалағаш жаршысы» газетінің бас редакторы Кенжетай Қайрақбаев алғашқы жолбасшы болған Бауыржан Бірмановтың бұл тауға бірінші рет шығатындар үш сағат мініп, төрт сағат түсетінін айтқанын еске салып, бәрімізді қыран-топан күлкіге қарық қылды.
Шынында, біз тауға мініп-түсеміз дегенше екі сағаттан астам уақыт кетті. Тау етегіндегі өзен жанында түстеніп алған соң атбасын Алаша хан кесенесіне қарай бұрдық.
Алаша хан
Алаша хан кесенесіне бара жатқанда біздің жанымызда ешқандай жол көрсететін адам болмады. Бауыржан ағамыз Сәтбаевтан, Қуантай Ұлытаудан қалды. Бізге жолды нұсқап, Алаша хан кесенесіне қалай баратынымызды айтқан Қуантай еді.
Жалпы Алаша хан деген кім болған? Қай дәуірдің тұлғасы? Мұны ешкім дөп басып айта алмайды. Ғалым Ақселеу Сейдімбек тарихта екі Алаша хан болған дейді. Ғалымның айтуынша, оның бірі осыдан 2-2,5 мың жыл бұрын өмір сүрсе, екіншісі ХV ғасыр соңында өмір сүрген Сұлтан Ахмед хан. Кейбір ғалымдар Алаша ханды Шыңғыс хан деп те санайды. Ал тарих ғылымдарының докторы, профессор Жамбыл Артықбаев Алаша хан туралы арнайы зерттеу мақала жазып, қазақ баласының ұранына айналған Алаштың тамыры біз ойлағаннан да терең екенін жеткізеді. Тарихшы Қазақ хандығы құрылған тұста халықтың бірлігін көксеген ел ғұламалары қайтадан Алаша ханға жүгінгенін баяндайды. «Қазақ қауымының ішіне енген әртүрлі, әртекті рулар Алаша баласы болып, бірі ағалық, бірі інілік жолмен туыстық жүйе құрады. Осы шешімнің белгісі ретінде Ұлытауда Қасым хан заманында Алаша ханға арналған кесене тұрғызылды. Бұл – қазақ халқының бірнеше мыңжылдық тарихындағы ең басты ескерткіші, бұл елдіктің, мемлекеттіліктің белгісі», – дейді Ж.Артықбаев.
Алаша хан хақында көбіміз білетін мына бір аңызда оны Бұқара ханының баласы деп суреттейді. Бұл аңыздың шығу төркіні былай болып келеді. Сол замандарда елге билік жүргізіп тұрған ханның кіші әйелі сауысқанның аласындай ала ұл туыпты. Бәйбішесі ханға: «Бұл бала өскенде жұртты ала қылып ұстап, өзіңе жау қылады екен, бұдан осы күнде құтыл!» деп кеңес береді. Хан бәйбішесінің ақылына құлақ асып, қырық жігітке: «бұл баланы мен жүрмейтін алыс шалғайға алып барып, асырап-сақтап өсіріңдер» деп, жер аударып жіберіпті. Сол қырық жігіт баланы алып, Сырдариядан өтіп, Алатау мен Қаратаудан асып, аралық жерді жайлап, көшіп жүрген жұрттың ортасына келіпті. Бала 12 жасқа жеткен соң қырық жігітпен баланың ісі болмай, баламен қырық жігіттің ісі болмай бет-бетімен кетіпті. Сол заманда ол елде Майқы деген би болыпты. Оның Үйсін деген ұлы аңшылықта бір баланы кездестіреді. Бала Үйсінге тіл қатып сөйлемепті. Үйсін ауылына келіп, әкесі Майқы биге ен далада бір бала көргенін, бірақ мылқау адамша ләм деп тіл қатпағанын мәлім етті. Содан Майқы би әлгі бала отырған жерге барады. Үйсінге сөйлемеген бала: «Ассалаумағалайкум, тәмам ханның қазығы, пақыр жұрттың шірімейтін, таусылмайтын азығы» деп сәлем беріпті.
Көреген Майқы оның сәлемін қабыл алып: «Уағалейкум ассалам, құрсақта жатып несібесін алыстан тілеп туған балам. Боламын деп туған өр екенсің, болатын жеріңе жете алмай тұр екенсің, кел, балам, қасыма мін» деп, баланы жанына отырғызып, ауылына алып келіпті. Үйінде қонақ етіп, ертесіне Үйсінді шақырып, жүз жігіт жолдас қосып: «Мына баланы алдарыңа салып, ту қылып ұстап, жаға қылып бастарыңа шаншып, Қаратаудан әрмен қарай асыңдар. «Шу» деген, «Сарысу» деген екі өзен бар, соны кесе-көлденең басыңдар. Ұлытау, Кішітау деген тау бар, соның о жақ бұ жағында қара халық «Қатты Сыбан» деген жау бар және Есіл, Нұра деген екі өзеннің арасында Тоғанастың тоқсан екі көлі бар, соның бойында он сан ноғай орманбеттің елі бар. Сол екі жұрттың аралық жеріне килігіңдер, килігіп тас түссе, таңдайыңнан, алтын түссе, маңдайыңнан, үш жылға бақ, талаптарыңды байқаңдар» депті.Бұлар сол жүргеннен жүріп, Қаракеңгір, Сарыкеңгір, Жездікеңгір – үш Кеңгірдің бойына келіп, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен үш жылдың ішінде алдарына мал салып, үстеріне үй тігіп, өз алдына жұрт болады. Майқы би үш жылдан соң Ақжолды жүз жігітпен арттарынан жібереді. Ол да келіп бұларға қосылды. Оның артынан жүз жігітке бас болып, Алшын келеді. Олар сол баланы алашаға салып, хан көтереді.Сөйтіп оған Алаша деген есім береді. Бұлар жауға шапқанда: «Алаш!» деп ұрандататын болған. Сонымен бірге келген үш жүз жігіттен бүгінгі үш жүз өрбіген дейді аңыз сөзі.
…Сонымен Қуантай Бақытжанұлының нұсқаған жолымен заулап келеміз. Бұл жолы қай жолдан қалай бұрылатынымызды «Сыр медиа» ЖШС бас директорының бірінші орынбасары Марат Аралбаев айтып келеді. Рөлде сол баяғы Зейнулла. Жолда бір-екі рет Жұмабай өзенінің құярлығына тоқтағанымыз болмаса аялдаған жеріміз аз. Қайта темір тұлпарымыз жүйіткіп, жүрген сайын жылдамдығына жылдамдық қосып келеді. Сәтбаев қаласына жетпей бұрылған біз Малшыбай ауылының жанында тұрған Алаша хан кесенесіне қарай бет алғанбыз.
Күн ұясына батар сәтте, ақшам намазының уақыты кірер кезде діттеген жерімізге де жеттік. Жолдың жиегіне «Алаша хан» кесенесі деген жазуы бар белгі орнатылыпты. Анадайдан тарихи-мәдени ескерткіш көрінді. Хан ескерткішінің алдына оның аз-кем тарихынан мәлімет беретін тақтайша ілінген. Ондағы деректерде бұл ескерткіштің бірнеше рет жаңғырғанын реконструкциядан өткені жазылған. Бәріміз кесенеге барып, құран оқыдық. Содан кейін Алаша хан кесенесінің үстіңгі қабатына көтеріліп, ұлан байтақ далаға көз тіктік. Бұл биылғы оразаның ең соңғы күні еді. Ұлытау жеріне сапарымыз осымен бітті. Бұл маңда біз бармаған әлі көптеген тарихи орын бар. Тәңір жарылқаса, сол тарихи мекендерге де баратын күн туар.
Әзиз ЖҰМАДІЛДӘҰЛЫ
Суреттерді түсірген
Нұрболат НҰРЖАУБАЙ
Қызылорда-Жезқазған-
Сәтбаев-Ұлытау-Қызылорда
Соңы. Басы өткен сандарда.
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!