Әбу Насыр әл-Фараби «Ғылымы жоқ елдің болашағы бұлыңғыр» деген. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдері ғылымды дамытпай, экономика мен әлеуметтік жағдайды түзеу мүмкін еместігін түсінді. Сондықтан да озық білім мен инновациялық технологияларды дамытуға көңіл бөлді.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Білім және ғылым министрлігін екі ведомствоға бөлуді ұсынған болатын. Оның бірі тек ғылым және жоғары біліммен айналысады. Президенттің сөзінше, Қазақстанда ғылыми-зерттеу жұмыстарының сапасын арттыратын Ұлттық пікір айту жүйесін құру керек. Бұл қадам қазақстандық ғылыми журналдардың әлеуетіне серпін береді.
Сонымен елімізде Оқу-ағарту және Ғылым және жоғары білім министрліктері құрылды. Президент Жарлығымен Оқу-ағарту министрлігін Асхат Аймағамбетов басқарады. Ал Ғылым және жоғары білім министрі болып Саясат Нұрбек тағайындалды. Білім және ғылым министрлігінің мектепке дейінгі, орта, қосымша, техникалық және кәсіптік білім беру, сондай-ақ инклюзивті білім беру мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері Оқу-ағарту министрлігіне берілді. Ал жоғары және жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім беру, тіл саясаты, ғылым, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мен ғылым саласындағы сапаны қамтамасыз ету саласындағы функциялар мен өкілеттіктер Ғылым және жоғары білім министрлігіне өтті.
Оқу-ағарту министрі Асхат Аймағамбетовтің айтуынша, бұл шешім Білім және ғылым жүйесін одан әрі дамыту үшін маңызды болып табылады. Сонымен қатар осы саланы дамытуда Президенттің алға қойған міндеттеріне назар аударуға мүмкіндік береді.
Жаңа жұмысына кіріскен Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек Қазақстан ғылымын танымал ету маңызды екенін айтып өтті. Оның айтуынша, жаңа министрліктің басты бағыттарының бірі – ғылымды дәріптеу. «Қазір ғылымды қайтадан танымал, қызықты ету, ғылыми мансаптан үлкен мансаптық трамплин жасау өте маңызды. Әлемді және елімізді алға жылжытып, жақсартатын адам ретінде ғалым мәртебесін қайтаруымыз керек» деген ол БАҚ-қа берген сұхбатында.
Қазіргі уақытта әлемдегі экономикалық тұрғыда дамыған елдердің аса маңызды бәсекелестік артықшылығы – білім, ғылым және жаңа технологиялар екені белгілі. Сондықтан да жастар білімге ұмтылып, оларға мемлекет тарапынан қарқынды қолдау көрсетілуі қажет. Соңғы жылдары үкімет дарындыларды іздеу мен қолдауға бағытталған бірқатар бағдарламаны жүзеге асырып жатыр. Мәселен, қазіргі уақытта 40 процентке жуық студент осы саланың биік белестерін бағындырып жүр.
Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, Қазақстанда ғылым саласында 21782 адам қызмет атқарады. Олардың үштен бірінің ғылыми дәрежесі бар, оның ішінде 1697 ғылым докторы, 4165 ғылым кандидаты, 1340 PhD докторы, 293 ғылым докторы атағына ие.
2020 жылы ҒЗТКЖ кәсіпорындарының саны 373-ке жеткен, олардың 50%-дан астамы бизнес және коммерциялық емес секторларға тиесілі.
Осы жылдың наурыз айындағы мәліметке сүйенсек, министрлік 10 басым бағыт бойынша қазақстандық ғалымдардың 1169-ға жуық ғылыми зерттеуін қаржыландырады, оның ішінде 317 гранттық жоба жас ғалымдарды қолдау мақсатында ұйымдастырылған. Бұл көрсеткіштерге қарап, ғылым саласын ұдайы дамытуға, перспективасы бар ғылыми зерттеулерді қолдауға, ұлтымыздың зияткерлік әлеуетін арттыруға айрықша көңіл бөлініп келе жатқанын аңғаруға болады.
Ел боламын десең, білім мен ғылымды түзе. Президент Қасым Жомарт-Тоқаев елімізде білім беру мен ғылымды дамыту үшін бірқатар мақсат қойды. Министрліктің екіге бөлінуі де осы талаптарды орындау мақсатында жасалған жұмыстардың негізі секілді. Яғни Мемлекет басшысы алдағы уақытта ғылымды дамытуға аса маңызды басымдық беріп отыр. Қазақстанда ғылымды дамыту саласы әлемдік үдеріспен қатар келе жатпағаны белгілі. «Жаңадан құрылған министрлік осы бағыттың дамуы үшін қандай қолдау жасауы мүмкін?» – деген сұраққа жауап іздегенді жөн көрдік.
Өркениет
өрісіне бастаған қадам
– Ғылымның дамуы – елдің дамуына септігін тигізетін негізгі фактор. Жаңа Қазақстанды құруда ғылым жаңалықтары мен жетістіктерінің маңызы зор. Сондықтан мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Білім және ғылым министрлігін екіге бөліп, елдегі жоғары білім сапасын арттыру мақсатында Ғылым және жоғары білім министрлігін құрды. Осы арқылы жоғары оқу орындарының халықаралық стандартқа сай дамуы үшін келелі жұмыстар жүзеге асырылады деп білемін.
Соңғы екі жылда ғылымды республикалық бюджеттен қаржыландыру 2 есеге өсті. Егер бұрын гранттық қаржыландыру конкурсы 3 жылда 1 рет өткізілсе, 2020 жылы – 5, 2021 жылы – 6 конкурс өткізілді. Бұл өз кезегінде Қорқыт ата университетінің ғылыми жобаларын қаржыландыру деңгейінің елеулі өсуіне әкелді. Мысалы, БҒМ Ғылым комитетінің гранттық қаржыландыруы негізінде 2021 жылы 11 жоба орындалды. Бұл 2020 жылмен салыстырғанда 20 процентке артық. Биыл жас ғалымдар жобаларын 2022-2024 жылдарға арналған гранттық қаржыландыру конкурсында 1 жоба жеңімпаз атанды. 2022-2024 жылдарға арналған гранттық қаржыландыру конкурсына университет ғалымдарының 21 жобасы Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы сараптамасынан өтуде. Одан бөлек, облыстық бюджеттен бөлінген қаражат негізінде жыл сайын археологиялық қазба жұмыстары жүргізілуде.
Ел Президентінің «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Жолдауында әлемнің ғылыми орталықтарында жыл сайын 500 ғалымды бір жылдық тағылымдамадан өткізу міндеті қойылғаны белгілі. Біздің университеттің 7 ғалымы АҚШ, Германия, РФ, Беларусь елдерінің ғылыми орталықтарында кәсіби құзыреттіліктерін дамытуда.
Соңғы жылдары ғылым саласында біршама өзгерістер орын алуда. Жаңадан құрылған министрліктің алдында осы салада туындаған түйткілді мәселелерді шешіп, отандық ғалымдардың хал-ахуалын жақсарту міндеттері тұр. Сонымен қатар ғалымдардың санын көбейту, ғылыми эко жүйені нығайту сияқты мақсаттар қойып отыр. Ал ғылыми жаңалықтардың коммерциялық тиімділігін арттыру және ғылымды басқару жүйесін жетілдіру басты назарда болмақ.
Жаңа Қазақстанды құруда ғалымдарға зор жауапкершілік артылып отыр. Осы жаңа кезеңде министрлік отандық ғылымды дамытып, елімізді өркендетуге сүбелі үлес қосатын маңызды құрылым болатынына сенемін, – дейді Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің ректоры, филология ғылымдарының кандидаты Бейбіткүл Кәрімова.
Ғылымды дамыту –маңызды міндет
– Соңғы жылдары «Педагог статусы» деген заң қабылданған кейін жастар арасында педагог мамандығына деген қызығушылық пайда болды. Мұғалімдердің мәртебесі жоғарылады, айлық табысы көтерілді. Сол себептен де ғалымның статусы туралы заң қабылдайтын болса, ғылымның мәртебесі өсер еді. Көп адамдар педагогикалық пен ғылымды шатастырып жатады. Негізі екеуі екі бөлек дүние. Мәселен, педагог жақсы, мықты оқытушы болғанымен ғалым ретінде әлсіз болуы мүмкін. Ғалым мен педагогты шатастырмау қажет. Қазіргі таңда ғылымды қаржыландырудың көздері бар. Дегенмен дамушы елдермен салыстырғанда біздің елде ғылымға бөлінетін қаржының мөлшері аз. Сондықтан да осы салаға бөлінетін қаржының мөлшерін көбейту қажет. Жастардың ғылым саласына келмеуінің себебі тұрақты табыс жоқ. Басқа да мемлекеттік қызметкерлер тұрақты жалақы алады. Ал ғылымда жоба ұтып алған уақытта ғана ақша бөлінеді де, келесі жылы табыссыз қалады. Ғылымның қиын жері осы. Сондықтан да бұл саланы жас ғалымдар тұрақты айлық алатындай қамтамасыз ету керек. Осындай кедергілер Қазақстанда ғылымды дамыту кенжелеп қалғанын көрсетеді.
Иә, бүкіл ғылыми зерттеу жұмыстарының жүргізілуі қаржыға келіп тіреледі. Мысалы, химия, биология, физика, медицина, техникалық ғылымдар, ауыл шаруашылығы ғылымдары – барлығы қаржыны қажет етеді. Зерттеу үшін қаншама лабораториялық база, реагенттер, химиялық ыдыстар және тағы да басқа қондырғылар керек. Олар болмаса, ешбір ғалым ешқандай зерттеу жүргізе алмайды. Ғылыми зерттеу жүргізетін зертханалар болмай, «ғылымды дамытамыз» деу – бос сөз. Ғылыми қаржыландырудың базалық, бағдарламалы-нысаналық және гранттық деген үш түрі бар. Базалық қаржыландыру ғылыммен айналыспайтын, бірақ ғылыми мекемеде жұмыс істейтін бухгалтер, кадр маманы, еден жуушы сынды мамандарға тұрақты түрде жалақысын төлеуге, жарық, су, жылуға кететін шығынды өтеуге беріледі. Бағдарламалы-нысаналы және гранттық қаржыландыру тек конкурстық негізде өткізіледі. Яғни, жобасы өтпей қалған ғалымдар қаржысыз қалады.
Ғылым және жоғары білім министрлігінің құрылуы біз үшін қуанттарлық жайт. Сонымен қатар Президент Ғылым академиясын дамыту туралы да айтып өтті. Айта кететін жайт, Ғылым академиясында жасы үлкен ескішіл ғалымдар әлі де бар. Сондықтан да бұл салаға да жаңа көзқарастағы жастар келуі қажет. Жастар ғылымның дамуына серпін беріп, өз үлесін қосады деп ойлаймын. Біздің елдің жоғарғы оқу орындарында ғалым дайындап шығатындай толық мүмкіндік бар деп айта алмаймыз. Техникалық ғылым саласын дамытуға мемлекет қызығушылығы болуы қажет. Осындай мүмкіндіктер арқылы елімізді дамытуға мүмкіндік болады.
Қай ел ғылымға көбірек қаржы бөлінсе, сол елдің экономикасы да, ғылыми әлеуеті, әлеуметтік жағдайы да жоғары. Яғни, бәрі ғылымға тәуелді. Ал кішкентай ғана қаржы беріп қойып, «біздің ғалымдар ешқандай нәтиже бермейді» деу дұрыс емес. Шынын айтқанда, жастардың қызығушылығын арттыру қаржыға келіп тіреледі, – дейді Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің зерттеуші-профессоры Нұрбол Аппазов.
P.S. Ғылым, білім – өте маңызды. «Білімді мыңды жығады» деген даналық сөз бар. Білім – қазіргі аумалы-төкпелі заманда ең күшті, ең тиімді құрал. Білімді адам ғана барлық қиындықтан өтіп, биік белеске жетеді. Мемлекетіміздің болашағы білімді ұрпақ қолында екені анық. Сондықтан да жастар берілген мүмкіндікті пайдаланып, білімді болуға, ғылымды зерттеуге ұмтылу қажет. Бұл өзгеріс еліміздің оқу-ағарту, жоғары білім мен ғылым саласына тың серпіліс әкеледі деп сенейік.
Айтолқын АЙТЖАНОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!