Азаматтық заңнамада мәміле нысанына белгілі бір талаптар бар. Осылайша, екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтары мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі келісім деп танылады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – АК) 9-бабының 1-тармағына сәйкес соттың мәмілені жарамсыз деп тануы азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерінің бірі болып табылады.
Бұл ретте, Тараптар арасында тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда оның барлық елеулі талаптары бойынша келісімге қол жеткізілген кезде шарт жасалған болып есептеледі. Шарттың мәні туралы талаптар, заңнамада Елеулі деп танылған немесе осы түрдегі шарттар үшін қажетті талаптар, сондай-ақ Тараптардың бірінің өтініші бойынша келісімге қол жеткізілуге тиіс барлық талаптар елеулі болып табылады.
Азаматтар мен заңды тұлғалар шарт жасасуға және оның талаптарын айқындауға ерікті (АК-нің 380, 382-баптары).
Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ осы Кодексте немесе өзге де заң актілерінде белгіленген негіздер бойынша олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған кезде мәміле жарамсыз деп танылады (АК-нің 157-бабы).
Егер осы Кодексте, Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше көзделмесе немесе мәміленің мәнінен немесе мазмұнынан өзгеше туындамаса, жарамсыз мәміле, оның жарамсыздығына байланысты мәмілелерді қоспағанда, заңдық салдарға әкеп соқпайды және ол жасалған кезден бастап жарамсыз болады.
Егер осы Кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде өзгеше белгіленбесе, мазмұны заң талаптарына сәйкес келмейтін мәміле, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне көріну қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле дауланатын болып табылады және сот оны жарамсыз деп тануы мүмкін.
Егер мәмілеге қатысушылардың бірі оны міндеттемені орындаудан немесе үшінші тұлға не мемлекет алдындағы жауапкершіліктен жалтару ниетімен жасасқан жағдайда, ал мәміленің басқа қатысушысы бұл ниет туралы білген болса немесе білуге тиіс болса, мүдделі тұлға (мемлекет) мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
АК-нің 159-бабының 2-тармағына сәйкес жосықсыз бәсекелестік мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзатын мәмілені сот жарамсыз деп тануы мүмкін.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет етіп, заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер – сондай-ақ іскерлік әдеп қағидаларын сақтауы тиіс екенін есте сақтау қажет. Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылар әрекеттерінің адалдығы, парасаттылығы және әділдігі болжанады. Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа адамға зиян келтіруге, құқықты өзге нысандарда теріс пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол берілмейді. Ешкімнің де өзінің теріс пиғылды мінез-құлқынан артықшылық алуға құқығы жоқ.
Мәмілелердің жарамсыздық салдарын реттеу Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 7 шілдедегі №6 «Мәмілелер жарамсыздығының және олардың жарамсыздығының салдарларын соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы» Нормативтік қаулысында көрініс тапқан.
Меруерт Серікбайқызы Абилханова
Қызылорда қалалық сотының судьясы
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!