Қазақстандағы сот жүйесі, әлемнің көптеген елдеріндегідей, жанжалдың барлық қатысушылары үшін өзара түсіністікке қол жеткізудің тиімді, икемді және тиімді тәсілдерін іздеуге бағытталған эволюцияны бастан кешуде.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуді реформалау жолындағы кезекті маңызды қадам Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қол қойған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаматтық іс жүргізу заңнамасын жетілдіру және дауларды соттан тыс және сотқа дейінгі реттеу институттарын дамыту жөніндегі өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңда айқындалған татуластыру рәсімін және сотқа дейінгі хаттаманы жүргізу жөніндегі судьяның процестік іс-қимылдарын енгізу болды 2021 жылғы 20 желтоқсандағы Заң 2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
Заңның негізгі мақсаттары азаматтардың сот шығындарын азайту, сондай-ақ дауларды соттан тыс реттеуге халықтың қызығушылығын арттыру болды.
Ғасырлар бойы әлемдік мемлекеттік сот төрелігі жүйесінде өзінің институционалдық көрінісі дауды шешудің сот әдісін ғана тапты, оның негізгі белгілері тараптардың қарама-қайшылығы болып табылады.
Дәстүрлі бақыланатын және мемлекеттік реттелетін сот жүйесіндегі формальды ұғымынан айыруда, осы институт дауларды шешудің балама тәсілдерін дамытуға ықпал етті. Өз кезегінде ол қаражат пен уақыттың айтарлықтай шығындарын азайтуға алып келеді.
Сот жүйесінің дауларды шешудің жаңа тенденцияларына реакциясы барлық тараптардың айқын келісіміне негізделген және икемділік пен құпиялылықпен сипатталатын судьяның қатысуымен дауды сотқа дейінгі реттеу тұжырымдамасын қалыптастыру болды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық процесстік кодексімен реттелген жаңа институт – сотқа дейінгі хаттама-мынадай сотқа дейінгі татуластыру рәсімдерін көздейді:
– татуласу келісім
– медиация
– партисипативті рәсім
Сотқа дейінгі хаттама тараптарға сотта табысқа жету, оны болжауға, және дауларды сотқа дейінгі тәртіппен реттеу мүмкіндігін пайдалануға беріледі. Новеллаларды іске асыру және қателіктерді болдырмау үшін соттардың сұрақтары мен ұсыныстарын, сотқа дейінгі хаттама бойынша пилоттық жоба шеңберінде жинақталған тәжірибені ескере отырып, алгоритм, шақыру, хабарлама, есепке алу кестесі әзірленді.
Сотқа дейінгі хаттама тараптарға дәлелдемелерді өзара ашуға, бұл өз кезегінде оларға сот талқылауының перспективаларын бағалауға мүмкіндік береді. Уақыт пен күш-жігерді үнемдеу, материалдық шығындардың болмауы және мемлекеттік бажды қайтару сөзсіз артықшылықтарға айналады. Қорыта келгенде-татуласу келісім жасасу және туындаған дау тараптарының одан әрі ынтымақтастық мүмкіндіктерін сақтау.
Сотқа дейінгі хаттамаға сәйкес татуластырушы судья татуластыру рәсімін жүргізуге бағытталған бірқатар іс-қимылдар жасайды.
Осылайша, талап қоюды қабылдау үшін негіздер болған кезде, судья сотқа дейінгі хаттама жасау құқығын түсіндіре отырып, татуластыру рәсіміне қатысуға тараптарға шақыру жібереді. Сотқа дейінгі хаттама жасаумен татуласудың артықшылықтары мен салдарын түсіндіреді, тараптардың пікірін анықтайды.
Бір мезгілде судья тараптарға татуластыру рәсіміне, оның ішінде сотқа дейінгі хаттаманы, медиаторды немесе өкілдерді жасай отырып шақыру құқығын түсіндіреді. Өтінішхат бойынша немесе өз қалауы бойынша тараптардың татуласуына жәрдемдесуі мүмкін басқа адамдарды татуласу рәсіміне қатысуға шақырады.
Сонымен қатар, судья азаматтық істі қозғау және оны сот талқылауына дайындау туралы ұйғарым шығарады, егер тараптар 10 жұмыс күні ішінде сотқа дейінгі хаттама жасамай, татуластыру рәсімдері шеңберінде келісімді бекіту туралы өтініш білдірсе, сотқа дейінгі хаттаманы жасаумен татуласқан жағдайда мұндай ұйғарым 15 жұмыс күнінен кешіктірілмей шығарылады.
Егер Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінде немесе заңда өзгеше көзделмесе, татуластыру рәсімдерін қолдана отырып, дауды реттеу туралы өтінішхат талап қою ісінің кез келген сатысында мәлімделуі мүмкін.
Әлемдік сот практикасында, оның ішінде Қазақстанда да дауларды реттеудің баламалы тәсілдері қалыптасу сатысында тұр. Бұл ретте келіспеушіліктерді жою жөніндегі тетіктер мен іс-қимылдар үнемі жетілдіріліп отырады.
Судьяның қатысуымен дауды реттеу әдістерін енгізудің салдары тараптардың ақшалай және уақытша ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану, дауларды ерте кезеңде шешу болып табылады, бұл өз кезегінде соттың ресурстарын неғұрлым ұқыпты пайдалануға ықпал етеді.
Дауларды соттан тыс және сотқа дейінгі реттеу рәсімдері көбірек қолданылуда және сот жүйесінің одан әрі тиімділігіне және жалпы халықтың сот төрелігіне деген сенімінің артуына ықпал ететіні сөзсіз.
Маржан Ақынбек
Қызылорда қалалық сотының судьясы
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!