Қазір қоғамда білім беру ұйымында хиджаб кию мәселесі жайында жаңсақ пікірлер өршіп тұр. Түрлі ағым жетегінде кетіп, ата-бабадан бізге мирас боп қалған салт-дәстүрімізді бағалауға қарсы шығып, дін мен дәстүрдің ара-жігін ажырата алмай, адасып жүрген бауырларымыз бар. Осы бағыттағы бірнеше сауалды біз дін саласының маманы Бақтияр Оспановқа жолдаған едік.
– Қоғамда мектептерде хиджаб кию мәселесіне қатысты талқы тоқтар емес. Хиджаб киюді түрлі діни ағымның жетегінде жүрген қандастарымыздың әрекеті дегенге сенесіз бе? Осыған байланысты дінтанушы ретінде қандай пікір айтар едіңіз?
– Қоғамда мектептерде хиджап кию мәселесіне қатысты талқы тоқтамай тұрғаны рас. Бір күні ол да тоқтар, тәуекел. Бірақ енді басты нәрсе бізде қоғамның тыныштығы, тұрақтылығы сосын зайырлы екендігін ұмытпауымыз керек. Алла балиғат жасына жеткен қыз бала әуретін жабу керек деген. Кезінде қазақтар қыздарына тақия, қыста бөрік кигізді. Кейбір кеңес дәуіріндегі киноны көрсек үшбұрыш орамал тақты. Орамал бізде мүлдем жоқ деген сөз емес. Бар ол. Шешелеріміз кезінде екіқабат орамал тағатын. Қазір де сондай. Біз зайырлы қоғаммен санасып отыруымыз керек. Мектептің өзінің заңы бар. Конституцияның 30-шы бабында. Бақа тек батпағын ойлайды дейді ғой. Айнала шалшығым аман болса екен, құрғап қалмаса екен деп. Құдықтың түбінен қараған бақаға аспан түймедей болып көрінеді дейді. Сондықтан менмен болуға болмайды. Зайырлы қағидаттарға нұқсан келуі мүмкін. Мемлекет діннен бөлек, бірақ мемлекет кейбір кері кетіп бара жатқан артық кетіп бара жатқан жерлерге өзінің тетіктерімен әсер ете алады. Әртүрлі діни түсініктегі адам бар. Оның барлығы мектепке өзінің ұлттық киімін, өзінің діни киімін, атрибутын әкеле берсе не болады? Мысалы бізге Австралиядан бір отбасы келіп, біз жалаңаш жүретін едік деп, мектепке жалаңаш найза ұстап барса не болады? Мектептің өзінің киім үлгісі бар ғой. Мектепте де ашық-шашық бол деп жатқан жоқ. Мектепте де тізеден түсетін жеңі ұзын ақ кофта киеді. Ата-бабамыз да айтып кеткен ғой қыз бала балиғат жасына жеткенде олардың жетілген жерлері көріне бастайды. Өйткені 8-9 оқитын балалардың түрлі нәрсеге ойы кете бастайды. Міне, мектептегі қыз бала осының барлығына шамалы тосқауыл болатындай киім кигені дұрыс. Мектеп формасының болғаны дұрыс. Мысалға діни емес әртүрлі мекемелер бар. Құрылыста каскамен жүресіз.Өрт сөндіру мекемесінде жұмыс істейтін қыздар бар, оларға ұзын етек ки деп айта алмайсың. Олар міндетті түрде шалбар киеді. Әскери қызметте істейтін қыздар бар. Десантшы қыздар болуы мүмкін. Олар орамалмен шұбатылып жүре алмайды. Тапсырма орындаған кезде олар әртүрлі маскалер, каскалар, бронжелет киеді. Енді оны мына парызды орындамадың деп кінәлай алмаймыз ғой. Тракторшы апалар болды. Мысалы, Ұлбала Алтайбаева, Жадыра Таспамбетова секілді. Заманның талабына сай ол кісілер өзінің үйінде әйелдік жұмысын атқарды. Қайнағасының алдында сәлемін салып жүрді. Бірақ трактордың ішіне келгенде өзінің жұмыс киімін киді. Қара кию деген нәрсе кір көтеретін болған соң көбінде бәдәуилер, порошок жоқ кезде киді. Пайғамбар әр жұмаға ақ киіммен барған. Бірақ пайғамбар да кейде қара сәлде ораған. Жасыл түсті де жақсы көрген. Бұл жерде шешелеріміз баяғыда адамның назарын аударатын көйлек кимеймін деп қара түсті киген болар. Мүмкін сондай түсініктен болар. Техника қауіпсіздігінде де қазір қара киім киген адам көліктің алдынан өткенде 10 метрде ғана көрінеді. Сол үшін арнайы киімді түнде көрініп тұратын матамен өрнектейді. Оқушылардың сөмкесіне де түнде айқындап тұратын белдеу тігеді. Ал ақ, сары киімдер 50-60 метрден көрінетіні дәлелденген. 10 оқитын жас балалар поптың киімімен, жас қыздар монашканың киімімен, қазақ қыздар мектепке паранжамен кіріп тұрса не дейміз? Мектепте кім кімге сабақ беріп жатқанын білмейміз ғой. Сондықтан балаларға да айтарым, ең басты парызың – білім алу
– Басына қара орамал жабуды біздің салт-санамыздан байқамадық. Әйел затына қара кию қайғы-қасіретті адамның кейпін бейнелейтінін білеміз. Дін өкілдері ақ киім киіп жүргенін байқаймыз. Діни кітаптарда Пайғамбарымыздың жасыл түсті ұнатқаны айтылады. Сонда қара жамылу қаншалықты дұрыс?
– Бетін тұмшаланып, никаб, паранжа киіп жүрген ол да бір арабтың жазирасында неше түрлі халықтар, ұлттар өмір сүргендегі дағды болуы керек. Солардың кейбірінің ұлттық киімі де болуы мүмкін. Ол діннің киімі емес. «Белый солнце в пустыне» деген Суховтың киносындағы Абдулланың әйелдерінің бәрі паранжа киіп жүрді. Сол кеңес дәуірінің өзінде түрлі жағдайлар болды. Орамалын тастап коммунистік идеологияны үндеді, «әйелдерге теңдік алып береміз» деді. Соның бәрі түбінде қоғамның іріп-шіруіне, отбасылардың ажырасуына әкеліп тірелді. Құдай төмендеткен нәрсені сен көтере алмайсың ғой. Сондықтан бір саты төмен деді ме, бір саты төмен тұру керек. Сол сияқты мына Құдайдың бізге берген діннің үкіміне де қарсы шығып кетуге болмайды. Зайырлы қоғам конституция дегенмен түбегейлі діннен де шығып кетпеу керек. Өйткені біз иісі қазақ 1200 жылдан бері мұсылманбыз. Кеңес үкіметі кешегі 90-шы жылдарға дейінгі мен оқыған мектептің өзінде бір апайларымыз оның біреуі Алла Михайловна, Гончарева деген апайымыз ол орамалды басына шарф қып тағатын. Біреуі көбінде жалаң бас жүріп, арасында тағатын. Бұлардың діні басқа, ұлты басқа, біреуі неміс, біреуі орыс болса да сондай апайларымыз болды. Көбінде менің Мираш апайым, Фатима апайым, Айтұрсын апайым кәдімгі орамалды басына әжелер сияқты тағып, маңдайын жауып мектепке келетін. Сол кісілердің кейбірі 90 жастан асып қайтты. Мен көрген мұғалімдердің көбі орамалмен болды. Орамалды қалай алып таста дейміз баршасына. Өйткені шешеміздің өзі орамал тағады. Менің келіншегім де орамалмен жүреді. Олардың орамалына нұқсан да келмеу керек. Сосын дәстүрлі жолда жүрген қарындастарымыз бар. Кәдімгі ешқандай фанатизм емес, ешқандай бір ағымның жетегінде де емес, болмаса бір арабтың не түріктің сойылын соғып жүрген жоқ, болмаса иранның не парсының күйін күйттеген жоқ. Кәдімгі осы қарапайым қазақтың үйінде өскен, ата-анасы бес уақыт намаз оқитын сондай үйдің де келіндері, қыздары орамал тағып жүреді. Мұның барлығын әкеп пайыздың ішіне тыға беруге болмайды. Міне, сондықтан арбаны сындырмай, өгізді өлтірмейтін уақытта тұрмыз біз. Өйткені кешегі құдаймен күрескен 70-80 жылғы кеңестік идеология, одан кейін құдайды тауып қомағайланып құдай сеніміне, дінге қақалып тұншығып жатқан отыз жылымыз бар. Өйткені бала да аузына бәрін салып, аузы ойылып, тамағы ангина болып, жүрегі айныса да қантты аузына тыға береді ғой. Тамағы көтеріліп, іші өтіп ауырып қалатыны сияқты қоғамда да бей-берекет кейде демократияның арқасында түрлі идеологияның, әртүрлі діннің келгенінде әртүрлі қақтығыстар мен идеологиялық апаттың болып тұратынын жоққа шығара алмаймыз. Енді көш жүре түзеледі.
– Орта білімге діни атрибутиканы араластырудың соңы қоғамдағы шиеленістердің ушығуына әкелуі мүмкін бе?
– Біз енді зайырлық ұстанымды ұстандық. Сондықтан зайырлы болуымыз керек. Зайырлылықты дінге қарсы қоғам деген түсініктен де аулақ болуымыз керек. Зайырлылық бұл бір дінді жою, болмаса бір діннен бір дінге үстемдік беру деген сөз емес. Зайырлы деген бұл діншілдің де, діндардың да, мұсылманның да, мұсылман еместің де құқығы сақталады. Мысалы, жедел жәрдем, құқық қорғау органы, өрт сөндірушілер кім шақырса да барады. «Сенің дінің қандай, ұлтың қандай, сен орамал таққансың ба?» деп сұрамай барады. Зайырлы қоғамның артықшылығы осында. Сосын ешкімді мансұқтамайды. Болмаса мына діннен мына дін жақсы деп те айтылмайды. Басқа дінге шәк келтірмейміз. Міне, сондықтан қоғамда таластар бола береді. Орамал таққанның бәрі ағымда деп түсіну қате. Бетін жауып жүргендердің барлығы аса діндар екен деген түсінік те болмау керек. Мынаның сақалы көп діндар екен деген ойдан да азат болуымыз керек. Сақалы жоқ та тақуа адамдар бар. Міне, зайырлы қағидат деген осындай нәрсе.
– Қазір хиджаб кию шу болып жатыр. Екі-үш жылдан кейін жұма намазға бару шу болады. Сабақты алып тастап, жұма намазға жіберіңдер дейді. Тағы уақыт өткен соң мектепте намазхана ашу керек деген ұсыныс пайда болады дейді қоғам белсенділері. Бұған не дейсіз?
– Балалардың ең бірінші парызы – білім алу. Сондықтан сабақты тастап, жұмаға қашуға болмайды. 2007-2008 жылдары намаз оқимыз деп колледждің, университеттің студент балалары келді. Кейіннен жұма дегенге қуанып біз жіберіп жүрген кезде аяқ жағында балаларымыз ұстатпай келесі пар, екінші пар ойын ойнап отырған жерінен түнгі компьютер клубынан зорға алып шыққан кездеріміз болды. Оған бола бүкіл намаз оқитын адамдарға кінә тағуға болмайды. Жалпы балалар білім алатын жерде білім алу керек. Балаңыз АЗВИ-де оқыса шошқаны, малды, итті сойып көреді. Тәжірибе жасайды. «Мынау харам екен» деп кетіп қалмайды. Қатты зәру жағдайлар болмаса қоғаммен санасу керек. Түрлі сылтаумен діннің атына кір келтіріп қоймау керек. Көбінде кейбір адамдар алаяқтық істеп, біреуді алдап немесе қоғамнан оңай олжа табам деп діннің атын жамылып жүр. Сондықтан дінді күстаналап алмауымыз керек. Ислам діні – біздің ата-бабамыздан келе жатқан асыл дініміз. Тірісін де, өлісін де құрметтеген халықпыз. Ауылында мешіт ұстағандар болған. Медресесі бар халықтың ұрпағымыз. Ахун, ишандардың ұрпағымыз. Сондықтан дінге залал келтірмеуіміз керек. Бірақ біреудің наным-сеніміне нұқсан келтіруге болмайды. Зайырлы қағидаттарды барынша бейбіт, мәдениетті жеткізіп, оның кілтті жерлерін тауып, қоғамды дамытуға атсалысуымыз керек. «Аққу, шортан, һәм шаян» деген мысалдағыдай әр жерге тарта беруге болмайды.
– Домбыра тарту, тұмар тағу ширк деп жатады. Сол қаншалықты дұрыс? Сонда дін дәстүрден жоғары ма?
– «Алтын ортаны ұстаңдар» деп Пайғамбарымыздың өзі айтқан. Пайғамбарымыздың үйінде дыңғырлатып аспаптар тартып отырғандардың оқиғасы бар. Сонда Хазіреті Омар «мынау дыңғырлағандар Пайғамбардың үйіне де келіп жеткен бе?» деп ашуланып, қатулы қарады» делінген. Сонда Пайғамбарымыз «Ей, Омар, тимей-ақ қой» деп жұмсақ қараған екен деген оқиға бізге жетеді. Сонау дін келмей тұрғанда жорықта жыраулар бұл аспапты көп пайдаланған. Дауылпаз да әскерлерде белгі беру мақсатында пайдаланылған. Домбыра кейде адамның батылы, сөзі жетпей тұрған жерді жеткізетін, әуенмен түсіндіретін құрал болған. Дін келгенге дейін тіпті Иса пайғамбар дүниеге келгенге дейін осындай құралдарды пайдаланған. Кешегі жаугершілік заманда дінге қарсылық білдіріп, сәлдеңді шешіп алып жатқанда ақын-жыраулар сырт көзге өлең айтқандай болып, балалар ұмытып қалмасын деп батырладың хиссасын жеткізген. Бүкіл шариғаттың шартын айтып отырып, тарихты түсіндірген. Кешегі пайғамбардың екі немересі Хасан мен Хусейннің қиналып өлгенін, діни әпсаналардың бәрін осылай домбырамен жеткізіп отырған. Тәрбиелік мәні бар үлкен педагогикалық және дидактикалық жыр-дастандардың көзі болып тұрған. Сондықтан домбыраны бір жақты «харам» деп тастау ұят болады. Өйткені пайғамбарымыз халықтың ата дәстүрі мен тарихымен санасуды дінде бұйырған. Бүкіл дәстүрді «жаман» деп шығарып тастауға болмайды. Тұмар тағу баяғыда балалар дем салып берген молданың аят, сүрелерін ұмытып қалмасын деп мойнына тағу үшін орап берген ғой. Сол қалташадан «Ықылас», «фәлақ», «нас» сүресін оқып жүретін болған. Кейде «ясинді» оқып береді. Назар түскен, көз тиген, жын тиген, жаман жерді басқан балаларға соны оқып беретін болған. Жаттап алғаннан кейін оның не керегі бар, оны тастайтын болған. Кейде Құранды да орап қояды ғой. Бала ол дұғаны жаттай алмаса оны темір құтыға салып қоятын болған. Соны әбден жаттап алғанша мойнына тағып жүрген. Осы тұмар құтқарады екен, осыны тақсам болды енді маған оқ тимейді екен деген жалаң фанатикалық ойлардан да азат болу керек. Қызыл шүберек байлау туралы мен зерттедім. Тіпті қызыл одеалды чердагына іліп қойғанды да көрдім. Автотұрақта тұрған машиналарды да көрдік қызыл шүберек байлаған. Бірақ олар көлік апатынан құтқарған жоқ. Бұл атам замандағы үйлерінен «шешек», «қызылша» ауруы шыққан үйлерден кісі шығуға да, кіруге де болмайды дегенді білдірген. Ол кәдімгі дерт шыққан үйге жоламауға белгі берген. «Мына үйде қызыл шүберек тұр, адам әлі жазылмаған екен ғой» деп ол үйден ешкім тұз да, су да сұрамайды. Ол үйден тіпті кісіні де шығармайды. Тамағын сырттан әкеп үйдің жанына қойып кеткен. Осындай нәрселерді жаппай «ширк» қып жіберу дұрыс емес. Бірінші сол нәрсенің тарихын, шығу мәнісін тексеріп алған дұрыс. Дін өмірге келген кезден бастап адам Пайғамбар дін әмірін орындаған. Одан кейін Хауа ананы қабырғасынан жаратып, жердің бетіне түскеннен кейін де Алланың әмірімен, дінімен жүрген. Бүкіл дүниедегі 8 миллиард адамның бәрі түбі бір дінге барып тіреледі. Кісінің тұрмыс салтына қарай, әдет-ғұрпына қарай, кәсіп-нәсібіне қарай дәстүрлер болып отырған. Біреу мысалға зекетке картоп, біреу бидай береді. Біреу малынан береді. Оны «кәусен», «тасыну», «соғым», «қолүзік», «омыртқалық» дейді. Соның барлығы садақаның түрі. Аңшы да «қанжығам майланды» деп елге тарататын болған. Сондай дәстүрлер бар. Бірақ түбінде дін не дәстүр жоғары деп надандыққа салынбай зерделеп, зерттеп, ақылмен салқынқанды қарап жақсы жағымызға пайдаланғанымыз дұрыс.
Әңгімелескен Гауһар ҚОЖАХМЕТОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!