Тарихтың бір қызметі – өткен шақты бүгінгі күн арқылы болашақпен жалғастыру.
Екінші қызметі – өткен күннің тәжірибесін бүгінгі күннің қажетіне жарату, оның мәнісі ертеңгі күннің бағыт-бағдарын айқындауға қолдану.
Тарихтың келесі қызметі – ұлттық мемлекеттің іргесін бекемдеу үшін ұлттың идентификациясына дәлел мен дәйек ұстатып, берік ғылыми негіздегі тарихи сананы қалыптастыру.
Ата тарихтың тағы да бір маңызды қызметі ұлттық, мемлекеттік идеологияны қалыптастыру, әлемдік қауымдастықтағы өз орны мен рөлін айқындау.
Міне, тарих ғылымының осы қызметтерінің өзегі тарихи танымды жаңғыртудан келіп туындайды.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың жарлығымен Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау мәселелерін жан-жақты зерделеу және шешу мақсатында құрылған мемлекеттік комиссияның қызметі мемлекеттік сұраныстан туындап отыр деп айта аламыз. Қазіргі кезде өңірлік, қалалық деңгейде комиссиялар мен архивтерде зерттеу жүргізетін ғалымдар мен мамандардан құралған жұмысшы топтар қызу жұмысқа кірісті. Бұл рухани жаңғырудағы үкіметтік қолдаудың айқын көрінісі.
Сонымен, 1997 жылы осы күнді атап өтуге арналған қаулы жарық көргеннен бері не өзгерді? деген сауал туындайды. Еліміз неге осы қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын ақтау мәселесіне қайта оралып отыр?
Біз осы шерлі тарихтың ауыр да қасіретті естеліктерін бойына жиып, «үнсіз» жатқан архив қорларын ақтарғанда қалғып бара жатқан тарихи сананы селт еткізер сенсациялық жаңалықтар ашуды немесе өтіп кеткен тарихи оқиғалардан саяси астар іздеп, ұпай жинауды мақсат етіп отырған жоқпыз.
Осы жерде басын ашып айтатын ақиқат: мемлекеттік комиссиялар мен жұмысшы топтардың алдында тұрған міндет – халқымыздың басына қайғының қара бұлтын үйірген жаппай қуғын-сүргін құбылысына айқындық беру. Оның мәнісі – тоталитарлық қоғамның жаппай қуғын-сүргінінен құрбан болған отандастарымыздың санын анықтау, тізімін нақтылау және осы қоғамдық саяси құбылыстың себебі мен салдарларын ғылыми жүйелеу. Бұл деректер тәуелсіз ел болып, жарқын болашаққа бағдар ұстаған еліміздің рухани жаңғыруына жаңа серпін беру. Бұл – бүкілхалықтың қолдауымен, үкіметтік бағдарламалармен, ғалымдар мен БАҚ құралдарының бірлесе жұмыс істеуімен іске асатын әрекет. Бір сәт елімізде орын алған жаппай саяси қуғын-сүргін мен ашаршылықтың статистикасына назар аударайық.
1897 жылғы Бүкілресейлік санақта қазақ ұлтының саны 6 миллион шамасында болған. Қоғам дамуын апатты арнаға (таптық-пролетарлық немесе революциялық) бұрып жіберген кеңестік биліктің орнауымен бірге қазақ даласына саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық ілесе келді. 1918, 1920-1921 жылдары елімізде аймақтық деңгейде ашаршылық орын алды. Ал 1932-1933 жылдары ол ашаршылық ұлттық сипат алды.
Саяси себептермен қуғындау 1918 жылдан басталды. Азамат соғысын ақ пен қызылдың, бай мен кедейдің соғысы деп келдік. Шын мәнісінде ол кезең ұлттық мүддені аяққа таптаған большевиктік озбырлыққа қарсы күрес болатын. Осы кезеңде сотсыз, сұраусыз атылғандар қаншама? «Әскери коммунизм» саясаты барысында қуғын көргендердің де сұрауы болмады. 1928 жылы Алаш қозғалысы қайраткерлерін қуғындауға қатысты жүргізілген сот процесі Қазақстандағы саяси қуғын-сүргіннің ресми сипат алу еді. Осы жылы 48 Алаш қайраткері істі болды. Бұл – ұлттың саяси, әкімшілік, шығармашылық элитасын жаппай қуғынға салған «Үлкен террордың» алғашқы хабары еді. 1930-31 жылдарда орын алған 350 шаруалар көтерілісін ұйымдастырды деген желеумен 1933-34 жылдары «Бірыңғай орталыққа бағынған кеңеске қарсы ұлтшылдық ұйымдар» деген сот процесімен 500-ден астам адам істі болды. Оларға халықтың ауа көшуін, малдың қасақана қырылуын, шаруалардың бас көтерулерін ұйымдастырды деген айыптар тағылды. Ал 1937-38 жылдарды қуғындалғандарға осы айыптаумен қатар «отанын сатқандар, жапон, герман, түріктің тыңшысы, Қазақстанда Кеңес Одағынан бөліп алуды жақтады» деген айыптар тағылып жатты.
Сонымен, жаппай саяси қуғын-сүргіндер мен ашаршылықтың құрбандары туралы мынадай деректер айтылады:
– Елде аштықтан көз жұмғандар саны – 1,7-2,2 млн.
– Қытай мен Моңғолияға ауып кеткендер – 1,2 млн.
– Ресей, Өзбекстан, Тәжікстанға ауа көшкендер – 800 мың шамасы.
Бұл цифрлар жобамен жасалған болжамдар. Ол нақтылануы керек. Бір мысал келтірейік: республика бойынша 125 мың адам қуғындалса, олардың 25 мыңы өлім жазасына кесілгендер. Түркістан облысы мен Шымкент қаласы бойынша атылғандардың саны 2500-ден астам екен. Осылардың тек 800-ге жуығының ғана есімі 1998 жылы жарық көрген «Азалы кітапқа» енді. Өзгелері жоғарыда аталған цифрдың ішінде қалып қойды. Демек, алдағы уақытта атқарылар шаруалар аз емес.
Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау мәселесі хрущевтік «жылымықтан» бері қарай әлі де жалғасып келеді. Бірақ ол заңдар мен қаулылардың орындалуы жартыкеш сипат алды.
1. Кәмпеске науқанынан зардап шекендер ақталды. Бірақ қуғындалғандар мен ақталғандардың нақты тізімі жоқ.
2. 1932 жылғы әйгілі «үш масақ» заңымен істі болғандар ресми түрде ақталды. Олардың да нақты тізімі жоқ.
3. Жоғарғы Сот, Әскери трибунал, облыстық «үштіктердің» үкімімен сотталғандардың тізімі толық емес. Ал аудандық деңгейдегі «екіліктердің» (аупартком хатшысы, аудандық ОГПУ бастығы т.б.) үкімімен істі болғандардың тізімі нақты емес.
Сөзімнің қорытындысында Түркістан қаласына қатысты мәселелерге тоқталғанымыз дұрыс болар. Екі мың жылдық тарихы бар қасиетті қаламыз да оның тұрғындары да елге төнген нәубеттен сырт қалған жоқ. Ең бастысы, қаланы құраушы бас ғимарат саналған Қожа Ахмет Яссауи кесенесі өзінің атқарып келген діни-рухани миссиясынан шеттетілді. Шаруашылық қоймасына, құдайсыздар музейіне айналды, бай қолжазба қоры ешкіммен санаспастан өзге елдің меншігіне берілді. Алаш қозғалысы орталықтарының бірі болған қала, аудан төңірегінің қаншама оғландары саяси себептермен оққа байланды. Ашаршылық жылдары Арқадан ауған қалың жұрт ілініп, салынып Түркістанға құлады. Кейбірі осы қаладан мәңгілік мекенін тапты. Кесене төңірегінде жүргізілген археологиялық ізденістер барысында табылып жатқан адам сүйектерінің көптеп шығуының да бір себебі осы болатын. Көпшілігі қалада тұрақтап қалды. Шамасы жеткені осы қаладан әл жинап алып, өзге өңірлерге жол тартты.
1930 жылдың ақпанында орын алған әйгілі Созақ көтерілісіне түркістандықтар да қатысты, тілеулес болды. Тіпті, көтерілісті басуға Ташкент, Қызылордадан келген әскери мектептердің әскерилері де осы қаладан аттанып жатты. Қолға түскен созақтық көтерілісшілер Түркістандағы патша заманында салынған тас түрмеге тоғытылды.
Ащысай кенішіндегі баскөтерулердің айыпкерлері де осы түрмеге қамалған еді. Осы тас түрменің ғимараты күні кешеге дейін сақталып келген еді. Саяси қуғын-сүргін құрбандарының ескерткіші болғанымен музейлендіруге ыңғай келмеді.
Негізінен, қаламыздың облыс орталығы мәртебесін алуына байланысты мемлекеттік комиссияның жүргізген жұмыстарының қорытындысы бойынша қаладан саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарына арналған музей бой көтерсе оңды іс болар еді.
Орыстың ұлы ақындарының бірі Апполон Майковтың «Тыншыңдар, ғаріп пенделер!» деген өлеңі еске түседі. Саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарына осылай айтпасқа шарамыз жоқ. Оларды ұлықтағанымыз, есімдерін ұмытпағанымыз, не үшін құрбан болғандығын түсіне алғанымыз!
Хазретәлі Тұрсұн,
Тарих ғылымдарының докторы, профессор
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!