Сөз патшасы,
Тәңір тұттым,
Табындым,
Табындым да мұң алқасын тағындым.
Жұртқа жүрмес әміріңді жүргізіп,
Күн-түн құрақ ұшырардай не қылдым?!
Бұл қазақ поэзиясындағы болмыс-бітімі бөлек, иірімі ерек ақынның бірі – Иран-Ғайыптың «Сөз патшасы» атты өлеңінен үзінді. Өлеңін оқыған жан оның әлемі бөлек екенін аңғарады. Иран-Ғайып есімімен танымал Иранбек Оразбаевтың жырлары көркемдік жағынан да ерекше. Ақынның әр өлеңін оқыған сайын шеберлігіне тәнті боласың. Биыл қазақтың Иран-Ғайыбы жетпіс бесінші белесте. Ақынның 75 жылдығына орай Сыр өңірінде арнайы рухани-шығармашылық кеші өтті. Алдымен 23 қараша күні Нартай Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театрында қаламгердің «Мәңгілік елдің алтын адамы» атты драмалық дастаны сахналанды. Ал 24 қарашада ақынның «Топырағыңды басқаным – тау асқаным» атты шығармашылық кеші ұйымдастырылды.
«Мәңгілік елдің алтын адамы» немесе сәтті сахналанған премьера
Қарашаның 23-ші жұлдызында қызылордалықтар театрға қарай ағылды. Бұл күні руханият ордасында Иран-Ғайыптың «Мәңгілік елдің алтын адамы» атты драмалық дастанының тұсаукесер қойылымы өтті. Кешкі сағат 19:00-де басталады деген премьераға жарты сағат бұрын бардық. Театрдың алды да, іші де көрерменге толы екен. Сыр бойындағы өнерді қадір тұтатын жанның бәрі сонда десек, артық айтқандық емес. Бұл бір жағынан Сыр халқының Иран-Ғайыптай ақынына құрметі болса, екінші жағынан өнерге, соның ішінде театр тарландарына көрсеткен қолдауы еді.
Межелі уақытында қойылым басталды. Сахна да ерекше кейіппен әрленген. Алтын түстес үлкен қос қақпа орнатылған. Төрде хан сарайындай зәулім үй тұр. Сарай ішінің өзі он тоғызыншы ғасырды бедерлейтін затқа толы. Әртістердің киімі, жүрген жүрісі, тұрған тұрысы, тіпті тұла бойы еріксіз өткен ғасырларға назар аудартады. Қобыздың қоңыр үнімен үндескен жыраудың көмейден шыққан дауысының өзі айрықша. Ерекше көрініс, айрықша сипат, жыраудың жырымен басталған тәлімді қойылым. Бірден жүректі қозғайды, тарихқа зер салдырады. Жерлесіміздің 75 жылдық мерейтойына орай сахналанған шығармада он тоғызыншы ғасырдағы қазақ ауылындағы жанжалға ұласқан оқиға суреттеледі. Бұл істі шешуге келгенде билер де бітісе алмайды. Не істемек керек? Арғынбай – өз баласы. Құлқа – өз баласынан да ардағы. Қазынадай анасын тел емген Екі батыр жан алысып, жан берісіп жатыр… Осылайша суреттелетін қойылым көрерменін ә дегеннен өзіне елітіп әкетті. Ашудың айдауына еріп, көздерінде кектің оты кернеген екі елдің арасына тоқтау жасау – ерге бергісіз қасиет. Тәуекелге бел байлап, дәстүрді дәріптеп, ұлттық құндылықтарды ұлықтаған Қазына ана «Алтын адамға» айналып шыға келеді. Спектакльдің негізгі идеясы да осы. Осындай қиын-қыстау кезеңде жұртты қырғыннан құтқарған Арғынбай батырдың анасы Қазынаның соңғы шешімі болады. Ол ұлын өлтірген Құлқаны өлтіртуден бас тартады, тіпті билердің күң алу шешіміне де қарсы болады. Сөйтіп, Арғынбайдың жалғыз ұлына Төс пен Құлқаның жалғыз қызы Қамқаны қосып, екі жақты бітістіреді.
Мәңгілік ел халқының бүгінгі достығын, бірлігі мен ынтымақтастығын насихаттайтын драма қазақ аналарының ұлылығына бас идіреді. Көрермен зор ықыласпен қабылдаған қойылым соңында облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев мерейтой иесін құттықтады.
– Сыр өңірі – Түркі әлемінің аңызы, ортақ абызы Қорқыт бабаның, туған халқына жерұйық іздеген Асан Қайғының, найзалы батырлар мен найзағай ақындардың Отаны. Бұл сапты қазақтың қабырғалы қаламгері, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, арқалы ақын, дарынды драматург, Сырдың саңлақ перзенті Иранбек Әбітайұлы жалғайды. Исі қазақтың сүйіктісіне айналған заманының заңғары Мұқағали Мақатаев туралы жазған қаламгерлер көп-ақ. Бірақ ақынмен үзеңгілес жүріп, тіні үзілмес жыр жазған Иран-Ғайыптан басқаны атау қиын. Өлең сөздің шын бағасын беретін халық Иран-Ғайып ақынды Мұқағалимен мұңдас болғаны үшін де көкке көтеретіні рас. Тәуелсіз елімізде тұңғыш өткен жазба ақындар жыр-мүшәйрасының бас жүлдегері болуы да Иран-Ғайыптың ақындық дарыны мен арынын айғақтайды. Кітапханалар сөресінен оқырман қолына ұдайы көшетін ақын өлеңдері ең көп оқылатын шығармалар саналады. Сіз бір дәуір ақындарының ұстазына айналдыңыз. Сіздің қазақ өлеңіне салған дара олжаңызбен бірге ұлттық драматургияға қосқан үлесіңіз де ерекше зор, – деді аймақ басшысы.
Сонымен бірге ҚР Парламенті Сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаевтың құттықтау хатын оқып, облыстың Құрмет грамотасын тапсырды. Ақын мен оның жарына ұлт дәстүрімен сый-сияпат жасады.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Асхат Маемировтің режиссерлігімен сахналанған тарихи қойылымның басты рөлдерінде Қазақстанның еңбек сіңірген артисі, «Құрмет» орденінің иегері Бақытбек Алпысбай, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Залипа Төлепова, Мәдениет саласының үздіктері Арай Көшімбаев, Ұғым Баймаханов секілді белгілі артистер ойнады.
«Менен басым бір ақын туар бәлкім,
Сенен асқан өзен жоқ жер бетінде»
«Мәңгілік елдің алтын адамы» сынды рухты спектакльмен басталған Иран-Ғайыптың мерейтойлық шаралары «Топырағыңды басқаным, тау асқаным» атты шығармашылық кешпен жалғасты.
Сырдариясынан артық өзеннің жер бетінде жоқ екенін жырға қосқан ақынның өлеңдерінен тебіреністі де, күңіреністі де көруге болады. Айшықты теңеуі бөлек, оқыған жанның айызы қанатындай иірімі бөлек туындылар поэзияға құмар талайды елітіп кетері сөзсіз.
– Өріле бер, өлеңім, өріле бер,
Таңғы шықтай мөлтілдеп төгіле бер.
Төмендемей бұл жолда өрге серпі,
Ұсынатын болса жыр төрін егер, – деп бір кездері өлең жайлы тебіренген ақын тағы бір өлеңінде:
«…Қормын талыс талайға,
Күйтіме –
Жан сүйінбес:
Ақын басы,
Алайда,
Кесілгенмен,
Иілмес!..», – деп ақын біткеннің өр мінезін жыр етеді.
Жетпістің бесеуін толтырып, өлең өлкесінде өзіндік қолтаңбасымен дараланған Иранбек Оразбаев (Иран-Ғайып) 1947 жылдың 7 маусымында Қызылорда облысының Сырдария ауданында туған. Ол 1970 жылы Қазақ политехникалық институтының тау-кен факультетін, 1980 жылы Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институты жанындағы жоғары әдеби курсты бітірген. Әр жылдары Қызылорда облысы «Білім» қоғамында референт, «Жазушы» баспасында редактор, «Қазақ әдебиеті» газеті редакциясында поэзия бөлімінің меңгерушісі, ҚР Білім, мәдениет комитетінің редакциялық репертуарлық коллегиясының бас редакторы қызметтерін атқарды. 1998 жылдан Қазақтың мемлекеттік Ғ.Мүсірепов атындағы Жастар мен балалар театрының әдебиет бөлімін басқарды.
Иранбек ақынның «Жүрек жырлайды» атты жыр жинағы 1974 жылы жарық көрді. Қаламгердің «Тың құрбаны», «Хайуандық комедия», «Күшігінен таланған», «Мен ішпеген у бар ма?», «Батқан кеменің бейбақтары», «Желжуан», «Құдай қарғағандар», «Жамбылдың қызыл жолбарысы», «Негізгі шаруа», «Қанына тартқан қыңырлар», «Алтын адам», «Алтын ажал», «Киелі күнә», «Хан-Абылай-Сабалақ», «Жәбекшаған», «ГүлНәр», «Театр Романы», «Қорқыттың көрі», «Мауглидің оралуы», «Махамбет», «Қашғария», «Былыққа батқан қала», «Керкеткен» атты драмалық дастандары бар. Бірнеше кітабы орыс тіліне аударылса, 1990 жылы үш томдық, ал 2006 жылы 13 томдық таңдамалысы оқырмандар қолына тиді.
Иран-Ғайып атақ-даңқтан да кенде емес. Қарапайымдылығынан танбаған ақын, драматург, ҚР Мемлекеттік сыйлығының және «Парасат» орденінің иегері, «Платиналы Тарлан» тәуелсіз сыйлығының лауреаты екенін көпшілік жақсы біледі.
Ақынның Сыр төрінде өткен жыр кешіне жары Дариға Амангелдиева, ақын, филология ғылымдарының докторы, «Парасат», «Құрмет» ордендерінің және халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының орынбасары Бауыржан Жақып, мәдениет саласының ардагері, ҚР Мәдениет қайраткері төсбелгісінің иегері Сәрсенкүл Ибрашовамен Сырдағы зиялы қауым мен өлеңсүйер көпшілік қатысты.
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Ә.Мәмбетов атындағы мемлекеттік драма және комедия театрының актері Ербол Есендосов ақынның пьесаларынан монолог, драмалық шығармаларынан үзінділер оқып көпшіліктің көңілінен шықты. Кеш барысында Сыр өнерпаздары ақынның сөзіне жазылған ән-жырдан шашу шашты.
Ал біз Иранбек Оразбаевтың өлеңімен бастаған мақаламызды:
« – О, Ел-Ана,
Жазғырма –
Рухани қарыны ашқан балаңды?!
Қара шашың қуарғанын сеземін,
Ақ мамаңның
Суалғанын сеземін…
…Сезе-сезе –
Көзім жасы көл болып,
Өкпем өшіп,
Өртенеді өзегім!», – деген өлеңімен аяқтағанды жөн көрдік. Өйткені Иран-Ғайыптай ақын әлі де болса руханият әлемінен алары көп, дүйім елге бергенінен берері көп қаламгер.
Әзиз ЖҰМАДІЛДӘҰЛЫ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!