Әлеуметтік желі өміріміздің маңызды бөлігіне айналды. Бұл тек ересектер үшін ғана емес, балалар үшін де өзекті мәселе. Әлеуметтік медианың балалар үшін тартымдылығы көптеген мүмкіндікпен байланысты, мысалы, жақындарымен және достарымен қарым–қатынас орнату, аудио және видео файлдарды жүктеу, хабар алмасу, сондай–ақ әртүрлі ақпаратты іздеу және тұтыну. Электронды құрылғыларды пайдалану және мультимедиалық контенттің бала дамуына әсерін анықтау маңызды. ҚР Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенсек, 2021 жылы ақпараттық–коммуникациялық технологияларды пайдаланатын 6-15 жас аралығындағы балалардың үлесі 89,5% құрады. Қазақстандағы балалардың интернетті пайдалануы бойынша ҚР Оқу–ағарту министрлігі мен ЮНИСЕФ бірлесіп жүргізген «Kazakhstan Kids Online» ауқымды зерттеуі балалардың интернетті пайдалану барысында елеулі қауіп–қатерлерді анықтады. 2024 жылғы зерттеу нәтижесіне сүйенсек, балалардың 5%-ы әлеуметтік желіге алғаш рет төрт жаста, кей жағдайда тіпті одан да ерте жаста кіреді. Ал 9-10 жас аралығындағы балалардың 60%-ы және 11-12 жас аралығындағы балалардың 66%-ы әлеуметтік желілер мен ойын платформаларында өз аккаунттарына ие.
Расымен, мектеп жасына дейінгі балалар ғаламторды жиі пайдаланады. Оған көбіне ата-аналары себепші. Баланы тамақтандыру кезінде немесе көңілін көтеру үшін қолына смартфон ұстатып, бей-берекет жібере салады. Мектеп жасына дейінгі балалардың гаджетті қолдануы, түрлі қауіпті цифрлы контентті қарауы ата-аналардың осы технологияны баласының белсенді пайдалануына ықпал жасауына байланысты. Зерттеу көрсеткендей, бұл 6 жасқа дейінгі балаларға қатысты, өйткені олар гаджетті қолдану туралы өз бетімен шешім қабылдай алмайды және тәжірибесі жоқ, сол себепті жиі қауіпті сілтемелерге басып, зиян контент көреді. Қазақстандық психологтардың айтуынша, бұл мәселені шешу үшін еліміздегі балалардың цифрлы контентті тұтынуын зерттеу қажеттілігі артып келеді.
Цифрлы медиа сұранысқа ие
«Wunder Digital» агенттігінің 2022 жылғы халықаралық есебі бойынша, қазақстандық балалар арасында «Instagram» әлеуметтік желісі жақсы танымал. Бүгінде жиі пайдаланатын платформалар арасында «TikTok» көш басында. Қазақстандық қоғамдық даму институты жүргізген «Қазақстандағы балаларға арналған контентті зерттеу» тақырыбындағы талдамалық баяндаманың мәліметтері бойынша балалардың оқуға, музыка тыңдауға, теледидар мен онлайн бейнелерді көруге, ойын ойнауға, сондай-ақ аудиокітаптар, подкасттар, виртуалды шынайылық, ақылды динамиктер және смарт сағаттар сияқты жаңа медиаға қызығушылығы жоғары. «Балаларға арналған мультимедиалық өнімдерге контент-талдау» тақырыбындағы баяндамаға сүйенсек, балалар көбінесе елде тіркелген аккаунттардың контентіне қызығушылық танытады. Одан кейінгі орында Оңтүстік Корея келеді, мұнда балаларды осы елдің әртістері мен актерлері қызықтырады. Бұл корейлік «Халлю» толқынының танымал болуына байланысты. Үшінші орында Ресейде тіркелген парақшалар тұр. Зерттеу көрсеткендей, жас қазақстандықтар ресейлік жас блогерлер мен әншілердің аккаунттарына жиі жазылады. Қазақстанда жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша балалар негізінен ойын-сауық контентіне басымдық беретіні анықталған. Бұл балалардың «YouTube»-ті ойын-сауық үшін белсенді түрде пайдаланатынын көрсетеді. Дегенмен сұраныстағы контенттің едәуір бөлігі білім беру сипатында. «YouTube» контентін талдау нәтижелері көрсеткендей, балаларға арналған отандық контент негізінен ойын-сауық сипатында болғанымен, білім беру тақырыбындағы бейнероликтер де бар. Білім беру мазмұны бар арналар мектеп оқушыларына бағытталған. Осы арналарда сабақтар, ҰБТ-ға немесе мамандандырылған мектептерге дайындалуға арналған үлгілік тесттер, сондай-ақ үй тапсырмалары, БЖБ және ТЖБ талдаулары бар арналар кіреді. Мұндай контент елімізде негізінен 12-17 жас аралығындағы оқушыларға арналған. Контенттің жүйелілігі арнаның танымалдығына тікелей әсер етеді. Бұл тренд, түрлі-түсті роликтер, ойын-сауық және музыкалық жанрлар арқасында балалар арасында қолдау тауып отыр. Балалар контентті рефлексивті түрде таңдайды, яғни бейненің өзгеру жиілігі мен өлеңіне, ырғағына мән береді және жиі айтылған мәтіннің мәнін түсінбей қарайды. Контентті таңдау балалардың цифрлық ортаға жоғары қызығушылығын және ойын-сауықпен қатар білім мен дамуға ықпал ететін сапалы және қауіпсіз контентті ұсыну қажеттілігін көрсетеді. Ата-аналардың айтуынша, балалар ересектерге арналған контентті жиі көріп, кейіннен тұйықталып немесе агрессивті болып кетеді. Кейбір жағдайларда көру уақытына шектеу қою да көмектеспейді, өйткені балалар ата-ананың бұл баптауларын айналып өтуді үйренген. Сондықтан балаларға сапалы, әрі білім беретін контент ұсыну өте маңызды. Баланың болашағы үшін саналы түрде таңдалған, әрі олардың дамуына ықпал ететін мазмұнды контентті қамтамасыз ету үшін ата-аналар мен платформалар бірігіп жұмыс істеуі қажет. Білім беру контентінің көбеюі балаларға тек ойын-сауық емес, сонымен қатар оларды жаңа біліммен байыта алатын мүмкіндіктерді де ұсынады.
Елімізде балалар контентінің дамуына үлес қосып жүрген алғашқы отандық телеарна – «Balapan» арнасы. 3–12 жас аралығындағы балаларға арналған бұл телеарна мультфильмдер, танымдық бағдарламалар және фильмдер көрсетіп келеді. Арнаның басты мақсаты – балалардың таным көкжиегін арттыру. «Balapan» қазақ тіліндегі контентті ұсыну арқылы балалардың тілді меңгеру деңгейін көтеруге және ұлттық құндылықтарды дәріптеуге үлкен үлес қосуда. Телеарна төл мәдениет пен салт-дәстүрді заманауи әдістермен балаларға түсіндіру жолында отандық контент жасап келеді. Телеарна түрлі отандық мультфильмдерді көрсетіп, балаларға ұлттық құндылықтарды сіңіруде. Мультфильмдердің ішінде «Ертемір», «Айдар», «Аралар отбасы» «Тоқты мен Серке», «Жібек» сияқты балалардың жүрегін жаулаған туындылар ерекше орын алады. Сонымен қатар «Расулдың хикаялары», «Тентек», «Теңбіл доп» сияқты телехикаялар да қазақ балаларының батырлық пен қайсарлықты бейнелеген кейіпкерлерін қызығып көреді. Балалардың көңілінен шығатын кейіпкерлер мен оқиғаларды қамтитын «Balapan» контенті балалардың жан-жақты дамуына үлес қосып келетіні рас. Мысалы, «Ер Төстік», «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр» сияқты мультфильмдер қазақтың батырлық эпостарын жаңа форматта ұсынып келеді. Телеарна ұсынатын контент балалардың ана тілін үйренуіне, тарихи және мәдени танымын кеңейтуге және ұлттық құндылықтарды бойларына сіңіруге үлкен үлес қосуда.
Тағы бір мысал, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының қолдауымен «Qalan.kz» жобасының қаражаты есебінен шығарылатын «Әл-Жәбрдің атасы» ғылыми-танымдық журналы. Журнал мектеп оқушылары арасында математика мен ғылымды зерттеуге бағытталған. Журналдың бас редакторы танымал математик Асқар Жұмаділдаев.
– «Балалық шағымызда біз «Қазақстан пионері», «Балдырған», «Ғылым және еңбек» сияқты бірнеше журналға жазылдық. Бүгінгі таңда Қазақстанда 10 мыңнан астам газет-журнал шығады, бірақ олардың арасында балаларға арналған ғылым туралы журнал немесе газет жоқ. Осындай басылымдардың арқасында менде ғылымға деген қызығушылық оянды, сондықтан менің арманым осындай журнал шығару болды, – дейді Асқар Жұмаділдаев журнал тұсаукесерінде.
Қазақ тілінде шыққан ғылыми-танымдық журналда «Ұлы тұлғалар», «Ғылым қазығы», «Тісбасар», «Маман бол», «Қатені тап» және басқа қызықты айдарлар арқылы қалың оқырман назарын аударуда.
Жауапкершілік жүгі бар
Жақында Парламент Мәжілісінің депутаты Асхат Аймағамбетов балаларға арналған мемлекеттік тілдегі контентті көбейту мақсатында бюджеттен 350 миллион теңгеден астам қаражат қазақша мультфильмдер жасауға бөлінетінін мәлімдеген еді.
– Қазақ тілінде мультфильмдер өте аз, ал «YouTube» сияқты платформаларда жоқтың қасы. Бұл бүгінгі күннің үлкен проблемасы, себебі балалар теледидардан гөрі интернет пен «YouTube»-ті жақсы көреді. Балалар «Көгілдір трактор», «Маша мен аю» сияқты мультфильмдерді көрумен шектелмей, қазақ тіліндегі сапалы әрі қызықты мультфильмдерді көру керек. Осы мақсатта келесі жылдың бюджет жобасын қарау барысында қазақ тілінде мультфильмдер жасауға 350 миллион теңге бөлуді және оларды тек теледидарға ғана емес, міндетті түрде жүктеп салуды қамтамасыз ететін норманы заңға енгіздік. Интернетте, соның ішінде «YouTube» қазақ тіліндегі қызықты контентке қол жеткізуге мүмкіндік береді деп сенеміз», – дейді Асхат Аймағамбетов Телеграм арнасында.
Балаларға арналған сапалы контент жасау қазіргі ақпараттық қоғамда өте маңызды. Балалардың интернетте өткізетін уақыты күн санап артып келеді, сондықтан оларға сапалы және пайдалы отандық контент қажет. Осындай контенттің басты мақсаты – балалардың білімін арттыру, ой-өрісін дамыту және жалпы мәдениетті қалыптастыру. Балаларға арналған контенттің сапасы олардың дамуына тікелей әсер етеді. Сондықтан контент жасаушылар балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, бала үшін қызықты әрі пайдалы материалдар дайындауы қажет.
Балаңыз интернеттен не қарайды? Ата-ана ретінде ойланып көрсеңіз. Әлеуметтік желіде балалар көретін контенттің сапасы қаншалықты, қазақ тілді контент балалар көңілінен шыға ма? Байқасаңыз, шетелдік контентке қызыққан бала мән-мағынасыз бейнероликтерді қайта-қайта көріп жатады. Мәселен, 2-5 жастағы балалар сүйіп көретін «Baby Shark» видеосы «YouTube» платформасында 15 миллиард қаралымнан асты. Екінші қаралымы жоғары видеолар қатарында «Маша мен Аю» мультхикаясы. Балаларға арналған мультхикая әлемнің барлық тіліне аударылып, платформадағы миллиард қаралымынан асатын «YouTube» арналардың көш басында. Ресейлік мультипликаторлар жасаған мультхикая желісі қазақстандық балалардың сүйікті контенті. Сонда отандық контентті дамытуға не кедергі бар деген сұрақ туындайды. «Narxoz» университетінің аға лекторы, «Креативті индустрия» бойынша білім беру бағдарламасының басшысы, 3D анимация мен мультипликация маманы, «Dansai Academy» негізін қалаушысы Бағлан Төлебай айтуынша, сапалы мультипликациялық контент жасау үшін үлкен қаражат пен білікті мамандар қажеттілігі бар екенін айтады.
– Елімізде балалар контентін дамыту үшін көптеген мүмкіндік бар. Елімізде мультипликация немесе балалар контентіне тапсырыс беретіндер бұл оқу-ағарту, мәдениет және ақпарат министрліктері, ұлттық кино орталығы, «Балапан» телеарнасы және басқа да коммерциялық емес ұйымдар. Мультипликация қаржы талап етеді. Себебі мультфильм жасау үлкен процесс. Мысалы, «Маша мен Аю» сияқты мультфильмдер түсіру барысы күрделі. Жалпы мультфильмді түсірген кезде екі негізгі мәселе бар. Біріншісі – мазмұны, екіншісі – техникалық жабдықтау. Балаларға арналған контент білім беру функциясын орындауы тиіс. Білім беру контенті балаларға жаңа мәліметтерді оңай әрі қызықты түрде үйренуге көмектесу керек. Өкінішке қарай, қазақстандық контент кейде сапа жағынан жетпей қалады. Мультхикаяның беретін мағынасы көбінесе жеткіліксіз. Мысалы, шетелдік «Рик және Морти» мультфильмі сапа жағынан жоғары болмаса да, сценарийі өте қызықты, сол үшін балалар оны қызыға көреді. Осындай мультфильмдер түсіру үшін бірінші кезекте өзіміздің болмысымызды анықтауымыз керек. Біреуді көшіріп, біреуден бір нәрсені алу қажет емес, өзіміздің жеке ұлттық стилімізді анықтауымыз керек. Соның негізінде ғана қызықты мультфильмдер жасай аламыз. Тағы бір мәселе – баланың психологиясын түсіну керек. Мысалы, шетелдік «Nickelodeon» және «Cartoon Network» сияқты арналарда балалардың психологиясын зерттейтін психологтар отырады. Олар тек мультипликаторлар мен режиссерлер ғана емес, балалардың психологиясын түсінетін консультанттар да бар. Яғни баланың қалауын ескере отырып, қызықты контент қалыптастырады, – дейді Бағлан Төлебай.
Расымен, балаларға арналған контент жасау – маңызды және жауапты іс. Балаларға сапалы білім беру, ой-өрісті дамыту және мәдениетті қалыптастыру арқылы біз болашақ ұрпақтың білімі мен мәдениетінің негізін қалауымыз қажет. Сондықтан контент жасаушылар балалардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін ескеріп, сапалы материалдар дайындауға барынша назар аударуы тиіс. Балаларға арналған контенттің басты талаптарының бірі – оның қауіпсіздігі. Контент жасаушылар балаларға арналған материалдардың мазмұнын қатаң бақылауға алып, оларды зиян және қауіпті ақпараттардан қорғауы тиіс. Сонымен қатар контент балалардың жас ерекшеліктеріне сай болуы керек, яғни әртүрлі жас топтарына арналған арнайы материалдар дайындау маңызды.
Қауіпсіздік – бірінші орында
«Касперский зертханасының» мәліметі бойынша, Қазақстандағы ата-аналардың 21%-ы 4 жасқа толған балаларына жеке гаджет сатып алады. Алайда үлкендер жағы балаларға киберқауіпсіздіктің негізгі ережелерін түсіндірмейді. Бұл өте маңызды, себебі осы саладағы білімнің жеткіліксіздігі балалар мен олардың ата-аналарының қауіпсіздігіне айтарлықтай қауіп төндіруі мүмкін.
– Зерттеуге сүйенсек, Қазақстандағы ата-аналардың 9%-ы баласының интернетті дұрыс пайдаланбау салдарынан ақшасынан айырылған, – дейді «Касперский зертханасының» мемлекеттік органдармен жұмыс жөніндегі менеджері Қайыржан Абдрахманов.
Түрлі контентті қарау баланың дамуына айтарлықтай әсер етеді. 2023 жылы жүргізілген зерттеуге сәйкес, 5-тен 12 жасқа дейінгі балалардың 70%-ы үнемі әлеуметтік желіде отырады. Сарапшылар айтуынша, жасына лайық емес бейнероликтерді қарау бала психикасы мен мінез-құлқына теріс әсер етуі мүмкін. Зерттеулер көрсеткендей, теледидарды немесе интернетті көп көретін балалар когинитивті дамуда және оқуда қиындықтарға тап болуы мүмкін. Мысалы, күніне 2 сағаттан артық теледидар көретін балалар мектепте оқуда қиындықтарға тап болу ықтималдығы 30%-ға жоғары. Сарапшылар медиаконтент балалардың эмоционалды жағдайына әсер етуі мүмкін екенін атап өтті. Мысалы, зорлық-зомбылық пен қатыгездік көріністерін көретін балалар алаңдаушылық пен қорқынышты жиі сезінуі мүмкін. Алайда барлық медиа-контент теріс емес. Кейбір зерттеулер дұрыс таңдалған контент балалардың сыни ойлауын және шығармашылығын дамытуға ықпал ететінін көрсетеді. Сондықтан балалардың қандай контент көретінін қадағалап, медиа-контентті қарау уақытын шектеу маңызды.
– Күн сайын балалар интернетке кіріп, достарымен сөйлеседі, видео мен фильмдер көреді, онлайн ойындар ойнайды және білім алу үшін интернетті пайдаланады. Интернет балаларға жаңа мүмкіндіктер ұсынады: оқып-үйрену, қарым-қатынас жасау және бөлісу. Алайда егер балаға интернеттегі мінез-құлық ережелерін түсіндірмесе, ол қауіптермен бетпе-бет келуі мүмкін – мысалы, фишингтік сілтемеге өту немесе зорлық-зомбылық пен қудалаудың құрбаны болу. Сондықтан ата-аналар мен мұғалімдер балаларға интернетті қауіпсіз пайдалану негіздерін үйретудің маңызы зор, – дейді Қазақстандағы ЮНИСЕФ өкілінің міндетін атқарушы Летисия Баззии-Вейл «bluescreen.kz» агенттігіне берген сұхбатында.
Пайдасы мен зияны
Мультимедиалық контент балалардың өмірінің ажырамас бөлігіне айналғаны рас. Бұл балалардың білім алуы мен жаңа ақпаратты игеруіне, дамуына әсері үлкен. С.Лапин атындағы №261 орта мектебінің информатика пәні мұғалімі Ақбота Қожабайдың айтуынша, мультимедиалық контент балалардың білімін арттыруға мол ықпал етіп, видеолар мен ойындар балалардың жаңа ақпараттарды қызықты және тиімді түрде үйренуіне мүмкіндік береді.
– Әртүрлі медиа құралдар мысалы, интерактивті бағдарламалар, геймификация элементтері баланың оқуға деген қызығушылығын арттырып, оқушылардың сабаққа белсенді қатысуын қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе балалардың сабаққа ынтасын оятуға көмектеседі. Мысалы, графикалық дизайн, видеомонтаж, мультимедиялық жобаларды жасау – мұның барлығы сабақ барысында практикалық қолданбалы білімдер мен дағдыларды дамытуға ықпал етеді. Цифрлық технологиялар арқылы оқушылардың білім деңгейін тексеру жеңілдейді. Сондай-ақ медиа контент қашықтан оқыту мен онлайн сабақтарды қызықты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Бұл әсіресе пандемия кезінде немесе түрлі жағдайларға байланысты қашықтан оқыту кезінде маңызды болды, бірақ бұл жүйені білім беру сапасын арттыру үшін де қолдануға болады. Цифрлық технологиялар мен медиа контенттің сабақта қолданылуы оқушылардың білім алу процесін едәуір жақсартады. Олар ақпаратты жылдам әрі түсінікті түрде жеткізуге, оқушылардың қызығушылығын арттыруға, практикалық дағдыларды дамытуға көмектеседі. Дегенмен бұл құралдарды дұрыс әрі тиімді пайдаланлып, негізгі білім беру әдістерінің орнын алмастыруы тиіс, – дейді Ақбота Қожабай.
Американдық ғалымдардың айтуынша, мультимедиалық контент балалардың тілдік қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Аудио және видео материалдар арқылы балалар жаңа сөздер мен сөйлемдерді оңай меңгеріп, сөйлеу және жазу дағдыларын жақсартады. Сонымен қатар мультимедиалық контент балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға септігін тигізеді. Анимациялар, интерактивті ойындар және басқа визуалды құралдар балалардың қиялын дамытып, шығармашылық ойлау қабілетін арттырады.
Мультимедиалық контент әлеуметтік және эмоционалдық дамуға ықпал етеді. Балаларға арналған мультфильмдер мен бейнероликтер оларды әртүрлі әлеуметтік жағдайларда дұрыс әрекет етуге үйретеді және эмоцияларын түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар мультимедиалық контент балалардың когнитивтік қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Логикалық ойындар мен тапсырмалар балалардың ойлау қабілеттерін, зейіндерін және есте сақтау қабілеттерін жақсартады.
Алайда мультимедиалық контенттің жағымсыз әсерлері де бар. Мысалы, балалардың экран алдында көп уақыт өткізуі олардың денсаулығына зиян келтіруі мүмкін. Көздің шаршауы, ұйқының бұзылуы және физикалық белсенділіктің төмендеуі сияқты мәселелер туындауы мүмкін. Сонымен қатар кейбір мультимедиалық контенттерде агрессия, зорлық-зомбылық және теріс мінез-құлықтарды насихаттайтын элементтер болуы мүмкін. Сондықтан ата-аналар мен тәрбиешілер балалардың қандай контентті тұтынатынын қадағалап отыруы тиіс.
Қорыта келе, балаларға арналған контентті таңдау кезінде ата-аналар мен тәрбиешілерге үлкен жауапкершілік жүктеледі. Балалардың дамуын қолдау үшін оларға тек сапалы білім беретін және қауіпсіз контентті ұсыну керек. Сонымен қатар балалардың экран алдында өткізетін уақытын реттеп, оларға физикалық және әлеуметтік белсенділікке уақыт бөлуге мүмкіндік беру маңызды.
София Хайруллақызы
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!