Сыр өңірінде айтыс аламанында аты озып, алаш абыройын асқақтатқан азаматтар аз емес. Соның бірі – айтыстың ақтаңгері, педагог, ұшқыр ойлы, ұтқыр сөзді ерекше дарын иесі Серік Ыдырысов. Он бес мемлекеттің басшысына арнау айтқан тума талант, жыраулық өнерді насихаттаушы, өнер майталманымен сұхбаттасудың сәті түсті.
– «Дарынымды дала академиясында шыңдаған адаммын» деген екенсіз. Сіз айтқан тәлім-тәрбие кейінгі буынға керек секілді…
– Дала – баланың да, дананың да академиясы. Сермесең құлашыңа құт қонатын, тыныстасаң, ішің кеңейетін, қадымдасаң жаның демалатын сол дала тылсым күшімен де, қоңырқай түсімен де рух береді. Сол далада тіршілік етіп жүрген адамдар сені тәрбиелейді. Сүріндіретіндер де, түңілдіретіндер де, марқайтатындар да, шалқайтатындар да сол даладан табылады. Мен соны айтқам. Әрине, бұл кейінгі буынға да керек. Себебі дала сырын ұқпай, адам сырын ұғу мүмкін емес.
– «Адам бақыт таппайды көппен жүрмей,
Жақсы лебіз жаныңа еккен гүлдей» деген өлең жолдарыңыздан елді сүйетініңіз, халықтың батасын алуға ұмтылатыныңыз сезіліп тұр. Сыйлы қонақ келсе қолыңызға үкілі домбыраңызды алып, Сыр елінің абырой-атағын паш етіп, жырдан шашу шашатыныңыз есімізде. 15 елдің Президентінің алдында қаймықпай жыр төгіпсіз. Сондай тарихи сәттерден естелік айтсаңыз.
– Сенесіз бе, осы күні менің ауырмайтын жерім жоқ. Уыс-уыс дәрі ішемін. Қарттық деген оңай ма? Енді сол дертімді дәрісіз ұмыттыратын бір ғана құдіретті күш бар. Ол – халық, елдің қошеметі. Жанымда жүргендер елдің ортасында жайраңдап жүргенімді көріп, «жаңа ғана ауырып отыр едіңіз ғой» деп таңырқай қарайды. Білмеймін, дудың ортасы, жақсылардың алқасына түссем дертімді де, жасымды да ұмытып кетемін. «Адам бақыт таппайды көппен жүрмей» деп жыр жазып жүргенім содан. Адамдар жалғыздықтан қорқуы керек. Жалғыздықтан асқан зұлым жоқ. Ал енді 15 мемлекет басшысының алдында арнау айтқан сәттер шынымен, аңызға айналды. Жас мемлекетпіз. Жаңа құрылған мемлекетті көруге президенттер ағылды. Кеңестік кезеңнің құрсауынан енді босаған ел не көрсетеді? Әрине, жерінің кіндігін, даласының мұңлығын көрсетеді. Ондағы кіндігі – Байқоңыр, мұңлығы – Арал. Президенттердің сол арнайы сапарларында әкімдерден бұрын ақындар сөз бастайтын заман да болған. Кешегі Манап Көкенов, Махамбетқали Тұрсанов, Замадин Ибадуллаев, бүгінгі Еленалармен бірге Ельцин, Путин, Сүлеймен Демирел, Елизавета ханшайым секілді әлемге танымал тұлғаларға жыр арнағаным бар. Бәрінің сый құрметіне бөленіп, кейбірінің арнайы қонағы да болдым. Ол да бір дәурен екен.
– Сері Серікті өмірге әкелген ата-анаңыз жайлы, бауырларыңыз, өзіңіз жырға қосқан нағашыңыз, кіндік кескен мекен, сізді азамат қып атқа қондырған жұртыңыз туралы сөз қозғасаңыз..
– Мұныңыз әр қайсысы бөлек-бөлек айтуға тұрарлық сауал екен. Туған жерім – жырдың мекені Қармақшы. Әке-шешем – қара судан қаймақ алып, ел басқармай-ақ жұртына сыйлы болған, жұрттан жырып жемей-ақ қуатты-күйлі болған жандар. Ақынның ата-анасы. Бауырларым – менің тағдырыма берілген аманат. Азамат етіп, атқа қондырған жұрт – Тұран даланы жайлаған Сыр халқы. Жақында Мейірбек Сұлтанхан «Еларна» телеарнасында менімен сұхбаттасқан еді. Сұхбатым миллиондаған көрілім, жүздеген мың таралым, мыңдаған пікір жинапты. Сондағы жұрт құрметіне бөленген сөздер – әке-шешем айтқан, қоспа қосылмаған дана сөздер. Менің тәрбиемнің діңгегі – сол!
Нағашыларым мықты болды. Нағашымның аты – Тәжмахан. Болмысы бекзат кісі еді. Қонақжайлығы бір бөлек әңгіме. Туған жиені болсам да ұнамай жатсам сынап, бет-жүзіңе қарамай қамшылап алатын. Бір елдің абыз ақсақалы болды. «Жігіттің жақсысы нағашыдан» дегендей сол кісіге қарап ер жеттік. Нағашыларым көп ағайынды. Әрқайсысы бір-бір кітап.
– Сіз төкпе ақынсыз, табиғи дарын иесісіз. Талай айтысқа қатысып, топ жардыңыз. Таланттың қайнар бұлағы сіздің бойыңызға қайдан дарыды?
– Қасиетті Қармақшымнан, ондағы бар жақсымнан, жыр деген жұртымнан, дүр-дөнен ұлтымнан, кітаптан, әкемнің арынан, анамның сүтінен дарыды.
Кітапты көп оқыдым. Мектепте жүргеннің өзінде мыңға тарта кітап оқыдым ау. Соның ішінде Абайдың бір сөзі ұнады. Әкесі Құнанбайдың «Қайдан келдің?Не үшін келдің?Қайда барасың?» деген сұрағына Абай «Алланың алдына келдім. Алланың аманатын орындаймын, Алланың алдына барам» деп жауап береді. Осы сөздер көкейімде күні бүгінге дейін сақталып тұр. Сосын Қадыр Мырзалиевтің кітабы тиді қолыма.
О, тіршілік!
Не берсең де арнап бер,
Алтын балық ілінетін қармақ бер!
Бақыт бер де,
Бармақтай сол бақытты
Басып тұрар батпандай бір салмақ бер!– дейді ақын.
Күн шықса, нұр қашады айдан -дағы,
Жарлы артық қайыры жоқ байдан-дағы.
Бұрынғы қариялардан қалған нақыл,
«Бұл сөзді таптың деме, қайдан тағы?»
Тұлпардың тұқымының туымы бар,
Белгілі ат болуы тайдан-дағы.
Адамдық иісіңді жұрт аңсап тұрсын,
Не керек қарныңның құр майланғаны?! – дейді Тұрмағамбет бабамыз.
Қазір адамдық иіс табу қиын. Бәрі дүние қуып кеткен. Хазіреті Омардың әдемі тағылымы бар. «Алла дүниені қолыма бер, дінді жүрегіме бер» дейді. Қазіргі адамдар дінді қолына ұстайды да, дүниені жүрегіне ұстайды. Мұның мәні не дегенде «қолымда дүние болса, оны халықтың игілігіне жұмсаймын, мешіт салам, бала оқытам, ағайын-жекжатқа беремін. Ал дүние жүрегіме кіріп кетсе, кімде дүние бар сонымен дос боп кетемін» деген екен. Ауылда Сәт деген молдадан естіген тәлімім бар. «Кімнің жан дүниесі таза болса, жүрегі таза болса, сол адамнан жақсы сөз шығады» деген. Кезінде мені дүние қуды. Бірақ оған алданбадым. Алла берген несібемді әкемнің тапсырған аманатын орындап, бауырларымды жетілдіріп, солардың қызығына жұмсадым. Олар қазір отау құрып, жақсы үй болып, білім алып, өнегелі отбасы атанып жатыр. Мен сол қамқорлықтан рахат алдым. Оған өкінбеймін. Алла қайырын беріп жатыр. Бауырларым, балаларымның алдында жүзім жарқын. Бәрі сыйлайды, құрметтейді. Адам үшін одан артық не керек? Ал қу дүниені жинасам, мұндай қанағат сезімі, жан рахаты менде болмас еді.
– Айтыс сөз сайысы ғой. Айтыста ақындар бірде жеңіп, бірде жеңіліп жатады. Қарсыласыңыздың сөзі өтіп, мүдірген кезіңіз болды ма?
– Әрине, онсыз бола ма? Айтыста жеңілдірген сөзді естігеннен кейін апталап ауыз аша алмай жүрген кездер болған. Сөздің құдіреті ғой ол. Ал қазір «бетпақ жеңді, бейбақ қалды» дейтін заман. Сөзге тоқтау деген атымен жоқ. Екі әйелдің базардағы ұрысы не, кей екі ақынның айтыстағы сөз таласы не, екеуі бірдей болып қалды. Шабалаңдап бара жатқан ақын, шаруасы тынған жігіт мінез, е, дәурен-ай. Мұның да тоқтайтын кезі болар…
– Асабалық өнер де сізге таңсық емес. Той басқару – тәрбие құралы. Той иесі көптен күткен қуанышты сәтінің барынша мәдениетті, тағылымды, қонақтарды зеріктірмейтін тартымды өткенін қалайды. Алайда кейбір асабалар күлдірем деп бүлдіріп жатады. Осы тұрғыдағы сіздің көзқарасыңыз…
– Мені жұрт асаба деп те атайды екен. Ал мен ешқашан өзімді асаба деп есептеген емеспін. Бес қазақтың басы қосылса, жиын аталы сөзбен басталып, баталы сөзбен түйінделген. Ал сөз бастайтын мәртебелі міндет кім көрінгенге жүктелмеген. Оны жүзіне нұр, кеудесіне жыр ұялаған жандарға кәдімгідей сеніп тапсырған. Мен сол ізді жалғастырушымын деп есептеймін. Мен ешқашан тойды топалаңға айналдырған емеспін. Аузымды ашсам тіліме – Тұрмағамбеттің, ойыма – Омар Шайырдың, бойыма – Базар жыраудың жыр-жақұттары кеп тұратын. Менің өмірдегі, тойдағы миссиям сол құндылықтарды насихаттаушы болған шығар. Ал енді тойды тәрбие құралы дегеніңізге келіспеймін. Тәрбие той-топырда берілмейді. Той деген – мәдениеттің өлшемі шығар. Ондағы жүріс-тұрыс, іс-әрекет адамның, әулеттің, ру мен ұлттың тұрмысы мен тәрбиесінің деңгейін көрсетеді.
– Ас жүргізу мен той басқарудың айырмашылығы неде? Ас жүргізудің тәртібі бар ма?
– Қазір асты той басқарып жүрген асабалар басқарады. Әлі өмірдің қызығын, қиындығын көрмеген уыздай жастар. Тойда айтқан сөзбенен аста айтқан сөздің айырмасы аспан мен жердей. Той – тірінің қазынасы. «Өлі риза болмай, тірі байымайды». Асты басқарғанда о дүние мен бұл дүниені айтып қорқытудың керегі жоқ. Ас кімге арнап беріліп жатыр, тек сол кісі жайлы айтылу керек. Марқұмның бауыры, нағашысы, досы, құдасы, әулеті айту керек. Сөйлейтін адам ас беріліп, құран бағышталып жатқан адам туралы жан-жақты білу керек. Сонда ас қысқа, нұсқа, мәнді, мағыналы өтеді. Әйелдерді бөлек, ер кісілерді бөлек отырғызу керек. Абыр-дабыр тойдағыдай әңгіме болмау керек. Тағы бір ерсі тұсы белгіленге уақыттан ерте келген кісілер асты жей бастайды. Бұл дұрыс емес. Аста құран оқылмай қара су ішуге қақың жоқ. Өйткені марқұм болған кісі сізден құран дәметіп отыр. Құраннан кейін ғана ас ішілу керек. Осыны жөндесе екен. Асты бас-аяғы 1 сағатта аяқтау керек. 2 сағаттап жүргізетіндер бар. Бейнебаян етіп деректі фильм қойып жатады. Тек суреттерін қою керек. Онсыз да шығып естелік айтатындар бар емес пе? Міне, асты осындай тәртіппен өткізген дұрыс.
– Халқымыз «өлді», «қайтты» деп жатады. Соның мәнін ашсаңыз..
– Мұсылманда «қайтты», «өлді» деген сөз бар. «Өлді» деген сөз іздеушісі жоқ, артында қалған ұлағатты сөзі жоқ жанды айтады. Қазақтар «Ей, Алла, өзімді де, бауырларымды да қайтқандар сапына қоса көр» дейді. Мысалы, ұлы Абай, Махамбет, Шоқан, Әбділдә сынды дүлдүлдердің есімі өлген жоқ. Олардың өнегесі, өмірі мәңгілік жасап жатыр. Демек, олар тек қайтқандар қатарында тұр. Алла қайтқандар сапында болуды жазсын деймін.
– Көше атаулары қойылғанмен, ол кісілер кім, елге қандай еңбегі сіңген дегенде бәріміз де кібіртіктеп қалатынымыз рас. Бұған не дейсіз?
– Дұрыс айтасыз. Көше атауы берілген кісілерді кейінгі ұрпақ түгілі ересек адамдар да біле бермейді. Мысалы, шынын айтқанда кейбір көшелердегі адамдардың атын білгенмен оның елге қандай қызмет жасағаны туралы мен де білмей қаламын. Осыған мән берілсе, балаларға терең танытса деймін. Мысалы, қаланың Гагарин аталып кеткен шағын ауданына барсаң жаның сүйсінеді. Сүлейлер еліне барғандай күй кешесің. Базар жырау, Тұрмағамбет, Балқы базар, Манап Көкенов, айта берсең, көп жыр шайырларына кезігесің. Мұндай қазақылықтың иісі аңқып тұрған үрдісті Бақберген Досманбетов ағамыз қалаға әкім болған кезде қалыптастырған еді. Міне, мәдениеттің озық үлгісі деп айтуға болады. Осындай өнегелі істер жалғасын тапса, нұр үстіне нұр болары сөзсіз.
– Анаңыздан ерте айырылыпсыз. Пенде үшін жүректі қозғайтын өкініш. Анаңызға арнап жазған жырларыңыз бар ма?
– Мен үйдің тұңғышы болдым. Әкемді «әке», шешемді «шеше» дей алмадым. Олар арамыздан ерте ұзап кеткенде ақындығым да, сөз ұстағандығым да адыра қалсын дегем. Ең жылы сөздерді айта алмадым ғой. Содан кейін де «әке» деп, «ана» деп жазған аза жырларымды, сағыныш жырларымды жан баласына оқытқан емеспін. Ал ұлағат жырларымды оқырмандарым тұшына оқып, тіпті кейбірін жыраулар мақамға салып орындап жүр.
– Шешемнің тәрбие мектебі деп айтып қалдыңыз. Соған тереңірек тоқталсаңыз…
– Шешемнің мектебіне таң қалам. Үш қарындасым бар. Соларға ибалылықты, қазақтың қазанының қасиетін, қонақты қалай күту, бауырға қалай қарауды, барған жерін қалай сыйлауды, күйеуіне қалай қарау керек, бәрін алтын көмбедей етіп, қолына ұстатқандай үйретіп кетті. Қазір барлық баласы көгеріп, көктеп, немере-шөбере сүйіп отыр. Бұл – шешемнің тәлім-тәрбиесінің арқасы. Анам туралы ауылда «Күлекең өмірге күліп келді, күліп кетті» деген сөз бар. Үнемі күліп жүретін. Қабақ түйгенін көрген емеспін. Аз ғана өмірінде біреумен ұрысып, бізге жекігенін байқамаппын. Әкемнің тәрбие құралы – қамшы. Анамның тәрбие құралы шымшып алатын еді.
«Әкем – академигім» депсіз. «Әкенің берген тәрбиесін 100 мектеп бере алмайды» деген сөз бар. Перзент үшін әкенің орны, оған құрметі қандай болу керек деп ойлайсыз?
– Әке деген әке ғой. «Е, менің қайран әкем» деймін. Тебіренбей, толғанбай әкемді еске алған емеспін. Жанымда аз уақыт қана болды. Бірақ мәңгілік сөнбейтін шырақ, үзілмес үміт қалдырып кетті. Күрсінсем күрсінімде, қуансам қуанышымда әкем тұрады. Қазіргі қоғам «мықты азаматтың артында мықты әйел тұр» деген жағымсыз сөз ойлап тапты. Мен оған келіспеймін. Мықты азаматтың артында мықты әйел емес, мықты әкенің батасы тұр. Батасыз байлығыңда береке, шаңырағыңда мереке болмайды. Ұрпақ соны ұғуы керек.
Әкем аз сөйлейтін, бірақ саз сөйлейтін. «Ай түнде керек, ақыл күнде керек, құран оқытпайтын ұрпақ кімге керек?» деген сөзді жиі айтатын. Қазір әкем соны неге айтты деп ойлаймын. Анамның кететінін сезді ме екен?
Рас, мен Құдай берген дарынымды дала академиясында ұштаған адаммын. Академияның академигі мен үшін қарапайым қойшы әкем еді. Арғы атасы Ырысалды Меккеге жаяу барған қажы, өз әкесі Ыдырыс қажы сауатын ашқан алым-молда болған әкем Сырдың соңғы ахуны киікші Кете Жүсіптің жиені болған.
Менің асау тағдырымның трагедиясы әкем өмірге келген кезден басталған. Репрессия, ұлт ұғымына қарсылық ділі мен дініне берік әулетті тонап, жұрдай қылып жоғалтпақ болған. Шыны керек, қажы тұқымының жалғыз ұрпағы болған менің әкем әрең аман қалған адам. Біздің көрер жарығымыз бар екен. Содан ба, сонша ақылды болған әкем қой бағып кеткен. Қой бағып жүріп ой бағатын. Мені еркін өсірді. Атымды Серік қойып жүргені өзі жалғыз болғанынан екен. «Үлкенім маған ұл емес, әкем мен шешеме ұл болсын, бұл менің інім» деп айдар тағыпты. Мен «Мың бір түнді» тығылып оқитын тентек болдым.
Бәрі бір-ақ сәттей екен. Сауық құрып, сайран салып жүрген мені елге шақыртты. Барсам, әкей әл үстінде екен. Жаныма жайғас деп ымдап, тілге келіп:
Шіріген бәйтерекпін, құлаймын мен,
Басыма Құдай салды, шыдаймын мен.
Серікжан, тоғыз түйме тастап барам,
Тігіп қой, ақіретте сұраймын мен, – деді де, үзіліп кете берді. Менің тағдыр деп жүргенім сол кезден басталды. Тоғыз түймесін тіршіліктің жейдесіне түптеп тұрып қададым. Халық та барынша түсінді, еркелетті. Сол жұбаныш болды маған.
Кейде осы желіден әкелерін пір еткен, аналарын ұлы еткен жазбаларды байқап қаламын, дұрыс-ақ. Солай болу керек қой. Әкем Махмуд – менің академигім. Төрт құбылам түгел болса, тағдыр дейтін бір шіркін, жон арқамнан оспаса, қазақта бүгін Серік Ыдырысов деген есім болмас еді. Рас айтамын. Әкем жазып қалдырған көк дәптер бар. Сол дәптер біздің әулеттің құтқалтасы болды. Бәріміздің таңдайымызға сөз салды. Сонда да қолдан құдірет жасағым келмейді. Әкем әке болғаны үшін ұлы!
– Сұхбатыңызға рахмет.
Сұхбаттасқан Гауһар ҚОЖАХМЕТОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!