Инсульт – 24 сағаттан астам уақытқа созылатын және ми тіндерінің өлуі нәтижесінде дамитын тұрақты церебральды және ошақты симптомдармен жүретін церебральды қан айналымының жедел бұзылуы.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, бұл Еуропа елдеріндегі өлім-жітімнің жетекші себептерінің бірі болып табылады, ал Ресей мен Қазақстанда жалпы өлім құрылымында жүрек ауруынан кейін екінші орында тұр. Соңғы онжылдықта инсульт ауруы 1000 халыққа шаққанда, әсіресе ірі әкімшілік орталықтарда 1,5-тен 7,6 көрсеткішке дейін өсті. Бұл өмір сүру ұзақтығының ұлғаюымен және тұрғындардағы егде және қарт адамдардың үлесімен байланысты. Тірі қалған науқастардың 75-80% мүгедек болып қалуы, ал олардың 1/3 бөлігі басқалардың көмегіне толығымен тәуелді және ұзақ, қымбат тұратын медициналық және әлеуметтік оңалтуды қажет ететіні өте маңызды.
Инсультке ұшырау қаупі жас ұлғайған сайын артады. Мәселен, әлемдік деректер бойынша 40-49 жас аралығындағы аурушаңдықтың жылдық көрсеткіші 1000 халыққа 2,1 жағдайды, 50-59 жаста – 8,3, 60 жастан жоғары – 15,4 құрайды.
Инсульттің жағымсыз рөлі егде жастағы адамдардың өмір сүру сапасын нашарлатады, соның салдарынан қозғалыс және психикалық бұзылулардың дамуына байланысты туыстарының, медициналық және әлеуметтік қызметкерлердің көмегіне мұқтаждық туындайды.
Шұғыл көмек
Ми қанайналымының жедел бұзылуына күдік туған жағдайда неврологиялық ауруханаға жатқызу міндетті (тасымалдауға қарсы көрсетілімдер болмаған жағдайда). Инсультпен ауыратын науқастарды емдеудің негізгі принциптері:
- шұғыл сипатта – «терапиялық терезе» деп аталатын медициналық көмек (ауру басталғаннан кейінгі алғашқы 3-6 сағат) асқынулардың санын азайтуға, емдеу нәтижесін жақсартуға мүмкіндік береді;
- қарқындылық – бастапқыда науқастар реанимация бөлімінде;
- инсульттің дамуына әкелген барлық себептерге назар аудару;
- күрделілік – науқастың өміріне тікелей қауіп төндіретін жағдайларды емдеу; асқынулардың алдын алу, ерте оңалту;
- кезеңдік – шартты түрде науқастарды басқару келесі кезеңдерге бөлінеді: ауруханаға дейінгі, стационарлық, реабилитация.
Жедел жәрдем келгенге дейін науқас басы тіреу жазықтығына 30 градус бұрышта болатындай етіп жатқызылады. Жастықтарды көтерілу иық тік болатындай етіп орналастыру керек. Жағаны ағытып, галстуктарды, бекіткіштерді, белбеуді босату керек – киім тыныс алуға кедергі жасамауы керек. Жасанды тістерді міндетті түрде алып тастаңыз.
Ұлттық инсульт қауымдастығының ұсынымдарына сәйкес, инсультпен байланысты қан қысымының күрт жоғарылауымен науқасқа қан қысымын төмендететін, оның күрт және шамадан тыс төмендеуіне жол бермейтін әдеттегі дәрі-дәрмектерді беруге болады (инсульт фокусының өсуі және мидың үлкен аймақтарының зақымдануы сияқтыжылдам асқынуларды тудырмау үшін).Қысымды қалыпты деңгейден 10-15 мм диапазонында тұрақтандыру керек.
Неврологиялық ауруханада келесі міндеттер шешіледі:
- диагностика (инсульт түрі, оның даму себептері), оның нәтижелері дәрілік терапияны таңдауды анықтайды;
- ағзаның негізгі функцияларын түзету, неврологиялық бұзылуларды емдеу;
- инсульттің жедел кезеңінің асқынуларының алдын алу;
- ерте реабилитация.
Мейіргер күтімі
Мейіргердің міндеттеріне мыналар жатады:
- науқастың жағдайын және асқынулардың қауіп факторларын бастапқы бағалау;
- науқасты мейіргерлік басқару жоспарын құру;
- науқастың жағдайын және асқынулардың қауіп факторларын бақылау.
Инсульттің өткір кезеңінде негізгі шаралар науқастың жалпы физикалық жағдайын жақсартуға, иммобилизацияға байланысты жағдайларды болдырмауға, неврологиялық тапшылықты анықтауға және сақталған мүмкіндіктерге сәйкес мотор, сөйлеу, сенсорлық функцияларды, психофизикалық функцияларды жақсартуға, эмоционалды жағдай, өзіне-өзі қызмет көрсету және стереотиптік тұрмыстық жағдайларды қалпына келтіруге бағытталған.
Асқыну, қайталанатын инсульттің алдын алу. Басты орын асқынулардың алдын алуға берілген. Ол үшін науқасты 2 сағат сайын төсекке жатқызып, терісін тазалап, ылғалдандырып, тыныс алу жаттығуларын жасап, науқасты ерте белсендендіру қажет. Аяғындағы тамырлардың тромбозының алдын алу үшін компрессиялық шұлықтарды пайдалану міндетті; антикоагулянттарды тағайындау туралы жеке шешім қабылдайды.
Санасы сақталған науқасты тамақтандыру үшін жартылай сұйық тағам, ащы, ысталған тағамды қоспағанда, дәрумендер мен микроэлементтерге бай фракциялық тағам, тұзды шектеумен қолданылады. Сана және жұтылу бұзылған кезде дененің сусыздануы пайда болады, бұл мидағы қан айналымы бұзылыстарының күшеюіне әкеледі. Орташа алғанда, адамға күніне шамамен 2 литр сұйықтық қажет. Сұйықтықты зонд арқылы немесе көктамыр ішіне енгізу керек.
Төсекке таңылған науқастардың негізгі проблемаларының бірі – іш қату. Өз кезегінде, ішек қозғалысы кезінде шамадан тыс күшену екінші инсультке әкелуі мүмкін. Бұл мәселені шешу диеталық терапия, сұйықтықты жеткілікті мөлшерде қабылдау, дефекация үшін қолайлы жағдайлар жасау және қажет болған жағдайда іш жүргізетін препараттарды қолдану болып табылады. Инсульттің өткір кезеңінде зәр шығару немесе еріксіз зәр шығару дамуы мүмкін. Бұл функцияны бақылау үшін кіріс және шығыс сұйықтықты, қажет болған жағдайда қуықтың катетеризациясын ескеру қажет. Еріксіз зәр шығару және дефекация кезінде теріге мұқият күтім жасау, сыртқы жыныс мүшелерін тазалау, іш киімді немесе жаялықтарды уақытылы ауыстыру қажет.
Инсульттің осы кезеңінде мейіргер науқастың санасының бұзылу динамикасына назар аударуы керек, бұл жағдайдың ауырлығын анықтау және медициналық араласудың дұрыс жоспарын құру үшін маңызды.
Сананың жеңіл бұзылыстарымен мейіргер науқасқа тыныштықты қамтамасыз етуі керек, оны мүмкін болатын зақымданудан қорғауы керек; науқасты жарық баяу бөлек палатада оқшаулау керек, одан қауіпті заттарды алып тастау керек; мейіргер немесе әлеуметтік маңызы бар адам әрқашан науқастың жанында болуы керек; Психиатр шұғыл түрде кеңес алу үшін шақырылады, содан кейін оның тағайындаулары жүзеге асырылады.
Мейіргер сананың өнімсіз бұзылуының түрлерін (Глазго шкаласы бойынша сананың бұзылуын және кома дәрежесін) ажырата білуі керек, өйткені сананың бұзылуының бір түрінен екіншісіне өту науқастың жағдайының нашарлауының нақты критерийі болып табылады, бұл туралы дереу дәрігерге хабарлау керек. Сананың ауыр бұзылыстары кезінде мейіргер тыныс алуды, тамыр соғуын, қан қысымын бақылап, енгізілген сұйықтық мөлшерін және диурезді бақылап, асқынулардың алдын алуы керек.
Қозғалыс бұзылыстарын түзетуде кинезиотерапияға – пассивті және белсенді жаттығуларға, созылу жаттығуларына, отыруға, тұруға, жүруге үйретуге ерекше көңіл бөлінеді. Қан айналымын жақсартуға, атрофияны болдырмауға, бұлшықет күшін қалпына келтіруге бағытталған зардап шеккен аяқ-қолдарды дұрыс төсеу, пассивті гимнастика, массаж жасау маңызды. Бұлшықет тонусының жоғарылауымен зардап шеккен аяқ-қолдарды функционалдық қолайлы күйде бекіту, биокері байланыс, кәсіптік терапияны қолдану арқылы физиотерапиялық жаттығулардың көмегімен дұрыс қозғалыс стереотипін қалыптастыру қажет; бұлшықет тонусының шамадан тыс жоғарылауын болдырмауға бағытталған массаж тағайындалуы қажет. Жүрек-тамыр жүйесінің күйі мүмкіндік берсе, физиотерапиялық процедуралар, электромиостимуляция қосылады.
Үйлестіру бұзылыстарында ұсақ моториканы жаттықтырады, көмекші құралдардың (таяқ, жаяу жүргінші) көмегімен қауіпсіз жүруді үйретеді, тұрмыстық қозғалыс стереотиптері дамытады (түймелерді басу, құлыптарды ашу, ас құралдарын пайдалану және т.б.).
Вестибулопатиямен мейіргер пациенттерге бас айналу шабуылдарын тудырмайтын өзін-өзі күту әдістерін үйретеді, «қауіпсіз үй» ережелерін түсіндіреді. Сезімтал бұзылулар үшін физиотерапия пайдалы.
Сөйлеу бұзылыстарына көмекке тыныс алуды бақылау, тыныс алу қозғалыстарын үйлестіруді үйрену, сөйлеу жылдамдығын бақылау (сөйлеу қарқынын баяулату оны түсінікті етеді). Афазиясы бар науқастарға логопедтік сессиялар (алдымен жеке, содан кейін топтық), туыстарының логопедтің тапсырмаларын орындауға белсенді қатысуы көрсетіледі. Логопедиялық сабақтардың мақсаты – сөйлеу қызметін қалпына келтіру және пациентті вербалды емес әдістерді (жазбалары бар карталарды қолдану, ым-ишара, ән айту) қолдану арқылы қарым-қатынас жасауға үйрету.
Пациенттермен де, туыстарымен де психотерапевтік сеанстарға, отбасы мүшелеріне кеңес беруге көп көңіл бөлінеді. Егер қандай да бір себептермен жедел инсультпен ауыратын науқас ауруханаға жатқызылмаған болса, патронаждық мейірбике мыналарды қамтамасыз етуді ұйымдастырып, үйретуі керек: науқастың үйде қауіпсіз болуын, медициналық рецепттерді мұқият орындауын, науқасты күту және емдеу шараларын орындау. төсек тартып жатқан науқасты күту дағдыларына туыстарын үйрету.
Науқасқа үйге шыққаннан кейін көрсетілетін күтім
Инсультпен ауыратын науқастар ұзақ жылдар бойы жақындарының қамқорлығы мен мейірімін қажет етеді, әсіресе өз пәтерінің немесе бөлмесінің «тұтқынына» айналған науқастарға көп көмек қажет. Мұндай науқастар мен олардың туыстары үшін патронаждық мейіргердің көмегі қажет.
Патронаттық мейіргер инсульттан зардап шегуші тек қимыл-қозғалыс және сөйлеу дағдыларын жақсартуға ғана емес, сонымен қатар өзіне-өзі қызмет көрсету аясын кеңейтуге, қарапайым өзіндік жұмыстарды орындауға қабілетті екеніненауқасты шабыттандыруы керек. Науқасты үнемі көтермелеп, оның функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтіп, науқастың бойына ол өз-өзіне жартылай болса да қызмет ете алады және отбасына ауыртпалық болмайтынына сенім ұялату қажет.
Үйде науқастың өмір сүруіне қолайлы жағдай жасау керек. Жарақаттардың алдын алу үшін бөлек жарық бөлмені бөліп, артық жиһазды алып тастау, еденнен кілемшелерді, телефон сымдарын алып тастау ұсынылады; жиһазды пациент төсектен орындыққа, үстелге және одан тыс жерге өздігінен қозғалатындай етіп орналастырыңыз. Сынбайтын ыдыстарды қолдану кеңес етіледі. Науқас жатқан болса, емделушінің күтімін қамтамасыз ету үшін төсекке барынша ыңғайлы жақындау отыру мүмкіндіктерін қамтамасыз етіңіз.
Туыстарына күтім жасау ережелерін түсіндіру, көмекші құралдарды (ыдыс, ролик, сусындарды) пайдалануды үйрету. Патронаждық мейіргер туыстарын инсульттан кейінгі науқастарға күтім жасау ерекшеліктерімен, диета және ішу режимімен таныстыруы, науқастың жағдайын бақылаудың қарапайым әдістерін, қан қысымын және тамыр соғуын өлшеуді және науқастың жағдайы нашарлаған кездегі шаралар алгоритмін үйретуі керек.
Осылайша, инсультпен ауыратын науқастарға дұрыс және уақытылы диагноз қоюды, емдеудің заманауи әдістерін, ерте оңалтуды, диспансерлік бақылауды, үйде күтімді ұйымдастыруды көздейтін мейіргерлік күтімге заманауи көзқарас асқынулардың санын азайтуға, тұрмыстық тәуелділік деңгейін төмендетуге, пациентті олардың жағдайына барынша бейімдеуге, терең мүгедектіктен аулақ болуға және пациенттердің өмір сүру сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Ғалия Топжарғанова
«Көп бейінді облыстық ауруханасы» ШЖҚ МҚК
қабылдау бөлімшесінің мейіргері
1
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!