Экономика саясаттан бұрын жүреді. Өйткені экономикалық жағдайы нашарлаған елге саясаттың қажеті де шамалы. Бүгінде бұл тұрғыда көптеген сарапшы мінберге шығуда.
Бұған байланысты біз өңірдегі кәсіпкерлерді қорғау кеңесінің төрағасы Болат Нұрқожаевпен пікірлескен едік…
– Болат Жолтайұлы, өзіңіз бір жағынан кәсіпкерсіз. Осы біз нарықты түсінетініміз бар, түсінбейтініміз бар, кәсіпте бір қиындық көрсек, нарық қой деп жатамыз. «Нарық бүйірден қысып тұр» деп тағы дабыл қағатынымыз бар. Біз осы нарықтық экономика дегенді қалай түсініп жүрміз?
– 90-жылдары нарықтық экономикаға көштік. Негізінен бұл нарықтық экономиканың ең маңызды тетігі – акционерлік қоғамдар. Былайша айтқанда, қор нарығы дейміз. «Егер акционерлік қоғамдар болмаса, темір жолдар мүлде болмас еді» деген бар. Мәселен, Америкадағы кен орындарын игеру үшін алдымен акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Акционерлік қоғам деген не? Ол – сол жердегі ірі мәселелерді шешетін қауымдастық. Нарықтық экономиканың осы маңызына қарап баға беретін болсақ, Қазақстанда нарықтық экономика жоқ деуге негіз бар. Мысалы, біздегі инфрақұрылымдардың тозығы жетті. Энергетика, ауызсу, темір жол саласының барлығы көнерген. Кезінде біз нарықтық экономиканы дұрыс түсінбегеніміз сонша, ауыл шаруашылығындағы колхоздардың өзін жекешелендіріп жібердік. Ол негізінен ұжымдық шаруашылық. Біз айтып отырған акционерлік қоғам екеуі екі басқа нәрсе.
– Демек, акционерлік қоғамның нағыз өзегі – коммуналдық шаруашылық саласы. Осыны талдап жіберіңізші. Бізге оның қандай пайдасы, артықшылықтары болар еді?
– Күнделікті көз алдымыздағы мысалды айтайық. Мәселен, су жүйесі саласы. Кәдімгі ауызсумен қамтамасыз етіп отырған мекеме. Ол құрылғалы бюджеттің мойнында, бірақ өмірі оған қаржы жетпейді. Осы мәселемен алысып келе жатқанымызға отыз жыл болды. Бюджеттен қаржы жетпеген соң қосымша құн салығын, кәсіпкерлерге салықты көбейтейік деген бастама бас көтереді. Бұл – бір ғана себебі. Қанша көбейткенмен, ол да мәселені түп-тұқиянымен шеше алмайды. Өйткені нарықтық экономиканың негізгі ережесі сақталмаған. Қор нарығын қалыптастыра алмадық. Ал ол – халықтың қаржысын экономикаға аккумуляциялау көзі.
– Ол қандай ереже?
– Мәселен, су жүйесін акционерлік қоғам етіп, соның ішінен әр адам өзінің қаржысын сала алатын тетік жасау керек. Ол көлемге байланысты емес, 100 теңгелеп те, мың теңгелеп те, миллиондап та сала алатын ету керек еді… Сол салған қаржысынан пайда көріп, дивидендін алып отыру керек. Су да, энергия да қай кезде де пайда әкеледі. Демек, сіз тұтынушы әрі қаржы салушы ретінде сол саланың дамуына қызығушылық танытасыз. Суды үнемдеуге де мүдделі боласыз. Себебі мекемеде сіздің де үлесіңіз бар. Жүйенің негізгі мақсаты да осыны көздейді. Бірақ біз акционерлік қоғам деген атын ғана алдық та, затына қызығушылық танытпадық.
– Дегенмен тұрғындар салған ақшасының пайдасын ала ала ма? Оған нақты бір кепілдік, болмаса сенім болу керек шығар…
– Дұрыс айтасыз, су жүйесі мекемесі әкімдікке қарайды. Сондықтан онымен келіспей, соттасқан жағдайда тұтынушының құқы қорғалу керек. Ол үшін ең алдымен, әділ сот жүйесі болу керек. Одан бөлек, аудиторлық сала әділ болу керек. Яғни, ол мекеменің пайдасы, кірісі мен шығысы ашық көріну керек. Түптеп келгенде мекеменің нақты қаржылық жағдайында ашықтық болған дұрыс. Демек, қаржыңды саласың, табысын аласың, ал егер ала алмасаң, сенің құқыңды әділ сот қорғайды. Ал сотқа негіз ретінде әділ қараған аудитордың есебі алынады. Жүйе осылай болу керек.
– Әлемдік тәжірибеде мұндай жағдай бар ма?
– Әрине, Америка осы жағдайды бастан өткерді. Мысалға АҚШ-та ірі әуе компаниясы жалған аудиторлық есеп жүргізген. Қаржылық жағдайы жақсы деп бағаланғанмен, ол компания шын мәнінде банкроттық жағдайда тұрған. Оған сенген халық қаржысын салады. Егер ол компания банкрот болса, бүкіл Американың экономикасына әсері тиеді. Міне, Үкімет жиналып, басын қасиды. Ұзақ ойланады. Өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай өтетін жол жоқ еді. Екі нұсқаның бірін таңдау керек болды. Біріншісі, банкрот деп таныса, елдің экономикасы құлдырайды. Екіншісі, банкрот деп танымаса, мұндай құйтырқы жол кейін дағдыға айналып, «осылай да болады екен» деген ой қалыптасады. Халықтың сенімі жоғалады, нарықтық экономиканың негізі бұзылады. Міне, сол кезде Америка үкіметі «Біз қазірді ойлап, банкрот деп танымай, аудиторлық компанияға кешіріммен қарасақ, алдағы уақытта бұл қоғамдағы тенденцияға айналуы мүмкін. Біз банкрот деп танып, аудиторларды соттауымыз керек, сонда алдағы уақытта мұндай жағдай қайталанбайды. Ал экономиканы тиімді тетіктерін тауып, алдағы уақытта да дамыта беруге болады» деген екен. Кейін Америка өзінің экономикасын қайта дамытты, ал бірақ нарықтық экономиканың сипаты, оған деген сенім сақталып қалды.
– Сұхбатыңызға рахмет.
Әңгімелескен
Дәулет ҚЫРДАН
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!