«Біздің сұхбат» айдарында Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Қазақстанның Құрметті Журналисі, ақын Шаһизада Әбдікәрімовпен сұхбаттасқан болатынбыз.
– Аға, әңгіме әлқиссасын журналист шеберлігі, жанрлық ерекшелігі жайлы бастасақ…
– Журналистика факультетінде журналист шеберлігі деген бар. Онда журналистика теориясы мен дамуы туралы айтады. Журналист шеберлігі дегеніміз – қоғамдық ойды жан-жақты қаузап, оқырманға ойлы мақала жеткізуді ойластыру. Журналистік шеберлік болмаса сенің сылдыр сөзің, лирикалық шегіністерің, әсерлі сезімдерің газет бетін толтыратын жай сөз болып шығады. Сондықтан журналист дайындықпен жазуы керек. Сол тақырыпқа орайластырып жанама, тікелей, нақты пікірлерді жинақтап жазу журналистің қолтаңбасын қалыптастырады. Қазақстанда мықты журналистер кезінде көп болды. Қазір сол журналистердің барлығы белгілі қаламгерге айналды. Мысалы, Оралхан Бөкеев, Сағат Әшімбаев, Құрманғазы Қараманов, Дүкенбай Досжан, Қалихан Ысқақов алғашқы шығармашылық жолын журналистикадан бастаған. Ал қазірге келетін болсақ көзге көрініп жүрген жазушылардың өздерінен де журналистиканың исі аңқып тұрады. Шынын айтқанда жазушылық пен журналист екі түрлі шеберлік. Журналист болып қалдың ба Сартай Ақтаев, Жанат Елшібек сияқты немесе Серік Әбдірайымов, Жақау Дәуренбеков, Жанболат Аупбаев сияқты болып қалу керек. Ал екі ортада дүбәра болып, я журналист, я жазушы бола алмау – ең сорақылық. Журналистік шеберлік – бұл бөлек ғылым. Қазіргі кезеңге қарап отырсақ журналистік шеберлікті мойындай бермейтін сияқты. Жанрлар сипаты баспасөз бетінде аз. Бұрындары журналистика жанрлары түгел газет бетінде қамтылатын еді. Мәселен, репортаж, интервью, мақала, қатпарлы хабарлар да, очерктер мен сықақтар да болатын. Қазір кейбір жас журналистер фельетонның не екенін де білмеуі мүмкін. Қазіргі журналистика мен бұрынғы журналистиканы салыстырсам қазіргі журналистика технологияға, интернеттік электронды техника ыңғайына бағынып бара жатыр. Қасаң морзия әріппесімен тықылдатып жазғандай, сөздің мәнін терең түсінбеу бар. Кейде қарап отырып бір абзацтың өзінен бірнеше сөздің қайталанғанын көріп таңғаламын. Бұл журналистік шеберлікке селкеу түсіреді. Қазіргі журналистиканың мүмкіндігі зор, бұрынғыдай архив ақтармайды. Барлығы интернетте тұр. Журналистикаға ізденіс аса қажет. Бүгінгі баспасөзде қоғамда сілкініс туғызатын талдамалық сараптамалық материалдар жетіспейді.
– «Қоғам тв» телеарнасынан түлеген талантты шәкірттер жетерлік. Қаламы қарымды журналистер жасақтауда ұжымның ұстанымы қандай?
– Ұжымның ұстанымы – материалды эфирге шынайы беру. Жасыратыны жоқ соңғы уақыттарда кейбір ақпарат құралдары біреудің мүддесін қорғап, сол үшін жұмыс жасайтын болды. Бұл дұрыс емес. Біздің ұстанатынымыз осындай компиляциядан аулақ болу. Ақпарат құралы қолжетімді болуы керек. Әр нәрсенің ағы мен қарасы бар. Қоғам тв құрылғалы осы бағытты ұстанып келеді. Біз мәселені көрсете отырып соны шешуге тиіс тараптың да пікірін береміз. Қоғам тв телеарнасынан түлеп ұшқан әріптестеріміз Қазақстанның түкпір-түкпірінде еңбек етіп жүр. Шығыс Қазақстан облысында Айда Жабағиева басшылық қызметте отыр. Нұрлан Соңғыбайұлы бар. Ғалымжан Бәйімбет қазір Лондоннан хабар беріп жатыр. Сонымен қатар «Қазақстан-Қызылорда», 31 арна, КТК телеарналарында қызметкерлеріміз жұмыс істеп жүр. Бұл – мен үшін үлкен мерей.
– «Мінезсіз адам ұлы өнер тудыра алмайды» деген сөз бар. Бас бұғып, бармақ бүгіп қалмайтын қайсарлық шығармашылыққа қажет пе?
– Әрине қажет. Шығармашылыққа мінез керек. Өйткені оның бойында батылдық болмаса қандай шығарма тудыруы мүмкін? Мінез бен білім ұстасып жатуы керек. Халық даналығында «Мінезділік білімнен де жоғары тұруы қажет» деген сөз бар. Мінезді адам өмірге шынайы қарайды. Ақ пен қараны, әділдік пен әділетсіздікті саралай біледі. Солқылдақ немесе сөзге ерме болмайды. Кейде адам қоғамның күйкі тірлігіне мойынсұнып болмысынан ажырап қалуы ықтимал. Осыған сақ болу керек.
– Бүгінде әлеуметтік желіге жүгінетіндер қатары көбейіп келеді. Блогер мен журналистің болашағын қалай бағамдайсыз?
– Журналистика – ежелгі жанр. Бұл сонау антикалық дәуірден келе жатқан бірінші мамандық болуы мүмкін. Ал блогер кеше пайда болған дүние. Бірақ олар жетілем дегенше біраз уақыт керек деп отырмау керек. Өйткені электрондық технология дамып кеткені сонша кейбір сәттерде журналистиканың міндеттерінен де асып түсетін сәттері болады. Ақпаратты өңдемей, сол қалпында желіге жүктей салады. Шетелде блогерлер қоғамға қажетті дүниелерді сараптап барып салады. Сөздері сылдыр, сөйлемдері сауатсыз адамдардың постарына неге қызығамыз? Өйткені бізде әлеуметтік желіні оқитын талғам қалыптасқан жоқ. Кейбір блогерлердің өздерінше контент құрап, пікір туғызам деуінің өзі қиын. Келешекте халықтың шынайы ақпаратқа, шынайы блогерлік контентке қалыптасатын уақыты да келеді деп есептеймін. Блогер қоғамға қызмет етуі керек. Ол өз имиджін жасау керек. 70-80 жылдары кассеталық соғыс деген болған. Иранның монархия билігі Аятолла Хомейниді елден қуып жіберіп еді. Ол Америкаға барып өзінің уағыздары мен пікірлерін кассетаға басып, бүкіл Иранға таратып жіберді. Күндердің күнінде монархиялық езгілік, қанаушылық, жемқорлық әрекетке көнбеген халық өздері көтеріліп, Пехлеви Шахты билігінен тайдырды. Бұл – қоғамдық аса қуатты саяси өзгерту қалыптастырған деген сөз. Қазіргі уақытта мұндай болмағанмен әр адамның күрескерлік қасиетін ояту үшін әлеуметтік жүйеде контенттер керек.
– Шерхан Мұртазаның «Журналистің жегені – жантақ, арқалағаны – алтын» деген сөзі бар. Бұқара мұңын жоқтайтын бұқаралық ақпарат өкілдері үшін не өзекті?
– Қоғамда біздің дамуымызды тежейтін кедергілер өзекті. Соны уақытында бере алмай жатсақ, әлдебір күштердің әсерінен өзіміздің даусымызды айқын шығара алмасақ осы өзекті. Екіншіден, материалдық игіліктерге байланысты. Қазір ең кедей халықтың бірі – журналистер. Еңбек ететін ұжымның әлеуметтік экономикасын көтеруге бәріміз мүдделіміз. Ол үшін өмір сүріп отырған ортаның өндірісі жақсы болуы керек. Америкада, Швейцарияда журналистерге жағдай жасалған. Ол елде кез келген орта ақпарат құралының керек екенін саналы түрде сезінеді.
– Ал қазіргі қазақ журналистикасына қандай баға бересіз?
– Өзім де осы ортаның өкілімін. Сондықтан артық айта алмаймын. Ағалар жолын жалғап келе жатқанымызға қуанамыз. Дәрігерлер бір-біріне баға бермейді. Сол секілді біз де бір-біріміз туралы сөз айтудан аулақ болуымыз керек. Бір-бірімізді құрметтеуіміз қажет деп есептеймін.
– Алпыстың асқарына көтерілдіңіз. Өмірде өкінетін тұстарыңыз бар ма?
– Өмірде қуаныш пен өкініш алмасып жүреді. Менің азғантай өкінішім ақындық жолмен неге кетіп қалмадым деп ойлаймын. Кеңес үкіметі кезінде ақындарға шығармашылық қолдау жақсы жасалатын. Ол кезде бір кітабыңа бір волга мінесің. Қазір шығармашылық бағаланып жатқан жоқ. Әдебиетшілер әдебиетшілер үшін ғана жазатын сияқтымыз. Шығармашылық қуатымның 70 процентін пайдалана алмай жатқаныма өкінемін.
– Өнерде алған алғашқы марапатыңыз есіңізде ме?
– 6 сынып оқып жүргенде өлең жаздым. 10 сынып оқып жүргенімде республикалық мектеп оқушылары арасында «Менің замандастарым» деген байқау болып, сонда бірнеше бөлімнен тұратын толғау жазғанмын. Дәл осындай қыс мезгілі болатын. Содан бас бәйге алғанмын. Қазақстан бойынша бес ақын үздік болдық. Наурыз айында Алматы қаласында өткен бүкілодақтық балалар кітап көрмесі фестиваліне қатыстық. Міне, бұл менің алғашқы жүлдем еді.
– Шығармашылықпен шет мемлекеттерде көп болдыңыз. Сізге қай ел ұнады?
– Бірнеше елде болдым. Соның ішінде баса айтып өтетіні Түркиядағы түркі дүниесі ақындарының фестиваліне қатысқаным ерекше ыстық. Едірне қаласында Ахмет Нишати атындағы халықаралық сыйлық алдым. Бұл фестивальде үш адам лауреат атандық. Орта Азиядан мен. Македониядан бір қыз және Ирактың бір ақыны. Сол кезде Түркияның көне қалаларына саяхаттадық. Шетелдердің ішінде Түркия ұнады. Көшеде кетіп бара жатқан кейбіреулерін көріп 80-ші жылдардағы қаймағы бұзылмаған ауыл адамдарына ұқсатамын. Тағы бір ұнайтыны, Түркияның өн бойында рух сезіліп тұрады. Өзіндік дәстүрі мен болмысын сақтап қалған мұндай елді көргенім жоқ. Жыл сайын Түркияға барамын. Ол жақта бейне бір өзімнің 70-ші жылдардағы ауылымда жүргендей сезінемін.
– Сіз әдебиетке келген кездегі поэзия мен бүгінгі поэзияда айырмашылық бар ма?
– Әрине, айырмашылық болады. Біз кешегі кеңес заманыны мен бүгінгі тәуелсіз Қазақстанды көрдік. Жас ақындардан басты айырмашылығымыз осы. Біз жас кезімізде әлем әдебиетін оқығанбыз. Ал қазіргі жас ақын-жазушылар әлем әдебиеті түгілі, қазақ әдебиетінен де хабары шамалы-ау деп ойлаймын. Себебі кейбір ақындар жалындатып өлең оқиды. Бірақ мардымсыз марапат күткендей көрінеді. Айтылған ойдың барлығы Жұмекен Нәжмединов, Жарасқан Әбдірашов, Мұқағали Мақатаев айтып кеткен ойлар. Бірақ оларды ақындардың өлеңін ұрлап алды немесе жиендік жасады деп ешқашан есептемеймін. Өйткені олар ұлы ақындарды оқыған жоқ. Ашылған жаңалықтарды жаңалық деп түсінеді. Көркем қайырымдарды көркем сөздерді мен таптым деп ойлайды. Біз өлең жазғанда өзгеге ұқсап бара жатқанды байқасақ, дереу ондай ойдан қашатынбыз. Біз бала кезден барлығын білуге талпындық. Өйткені өзге ортада рухани мүгедек болуға арланатын едік. Қандай қияға салса да жарып шығатын деңгейде болдық. Қазіргі жастарда осы жетісе бермейді. Шығармаларында ситуация жоқ. Дегенмен біздің дәуірдегідей тұнып тұрған таланттар өте аз. Бұрын біздер қалың шаңның арасынан Құлагердің дүбірін, Ақбақайдың аттанын анық аңғаратын едік. Қазір таланттарды таңдау да, тану да қиын болып тұр.
– Қандай кітап оқып жүрсіз?
– Осы сәтте «Сақтар» деген кітап оқып жатырмын. Атанның белін үзетін қалың кітап. Орхан Памуктың шығармаларын оқудамын. Сонымен қатар Қабдеш Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» романын, Мұхтар Мағауиннің «Мен» романын оқудамын. Жастарға оқуға кеңес беремін.
– Бос уақытыңызда немен айналысасыз?
– Бос уақытымды көбіне кино көруге арнаймын. Ой тынығады. Сана серпіледі.
– Бала тәрбиесінде айтар басты ақылыңыз қандай?
– Баламен дос болу керек.
– Бүгінгі заманның батыры деп кімдерді айтасыз?
– Отбасын да айналасын да асырап, қайырымдылық жасап жүрген жандарды бүгінгінің батыры дер едім. Әсіресе, соны жарияламайтын адамды ардақтауға болады.
– Алысты не жақындатады, жақынды не алыстады?
– Алысты білім мен мәдениет жақындатады. Шын достық жақындатады. Жақынды сөз алыстады. Даңғойлық, астамшылық алыстатады.
– Сіз басқа адам болсаңыз, өзіңізбен дос болар ма едіңіз?
– Міндетті түрде Шәкизаданы іздеп барып дос болатын едім.
– Осы біз танымалдылықты мықтылық деп есептейтін деңгейге қашан жеттік?
– Танымалдылықтың бәрі мықтылық емес. Мәселен, ұрылар да танымал болады. Бірақ ол мықтылыққа жатпайды. Екеуін бөлек қою керек. Өнердегі танымалдылық, қайраткерлік елдің ішіндегі азаматтық – бұл мықтылық. Мықтылығыңмен танымал боласың. Танымалдылығыңмен мықты бола алмайсың.
– Жастардың бойынан қандай қасиеттерді көргіңіз келеді?
– Жастардың бойынан қазақы нәзіктік көргім келеді. Қасіретті көргенде жылап жіберетін қасиетті көргім келеді. Осы қасиеттер болғанда болашағымызды ойланбай аманаттай аламыз.
– Туған жер несімен қымбат?
– Туған жер тарихымен қымбат, мәдениетімен құнды.
– Әсерлі әңгімеңізге рахмет.
Сұхбаттасқан Тұрар БЕКМЫРЗАЕВ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!