Егемендік кез келген мемлекеттің ұлттық құрылысындағы негізгі көрсеткіш. Ғылыми терминологияда ұлттың және халықтың егемендігі түсінігі бар. Сондықтан мемлекеттік құрылымның қалыптасуында ұлттың және халықтың үстемдігі болуы тиіс. Сонымен қатар қазіргі саяси ғылымдарда тұлға мен азаматтың егемендігі термині де кең қолданысқа ие.
Өткен ғасырдың 90-жылдарының басында Еуразиялық кеңістікте КСРО-ның ыдырауы қарсаңы мен салдарынан жаңа геосаяси ахуал қалыптасты. Ғалымдардың көпшілігі алып державаның құлауын мынадай себептермен байланыстырады: елді демократияландыру себептерінен туындаған ұлттардың жеке мемлекет болып бөлінуін қалауы; жүйенің құлауына əкелген КСРО саяси жүйесінің кемшіліктері; өндірістегі стагнация; сауда жəне экономикалық қатынастардағы тоқырау мен дағдарыстар; көпұлтты мемлекеттерде кездесетін орталықтанған тенденциялар; КСРО-ның құлауына батыс елдерінің мүдделілігі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендік туралы декларациясы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының саяси трансформациясында шешуші рөл атқарды, нәтижесінде Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуына жол ашты. Бұл туралы Декларацияның 1 бабында да жазылған: «Қазақ ССР-і Одақтан еркiн шығу правосын өзiнде сақтап қалады». Сондықтан Декларация қабылданған күнді еліміздің саяси тарихындағы ескі кезеңнің аяқталуы және дамудың жаңа парақтарының бастауы деуімізге болады. Осы құқықтық, саяси жəне идеологиялық құжат қоғамның негізгі қағидаларын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, саяси плюрализм мен билік бөлінісінің көрсеткіші еді. Бұл іргелі ережелер болашақ Конституцияның негізі болды. Бұл туралы да Декларацияның соңғы 17 бабында көрсетілген: «Декларация Одақтық шарт жасау, Қазақ ССР-інің жаңа Конституциясын, егеменді мемлекет ретінде Республиканың статусын жүзеге асыратын заң актілерін әзірлеу үшін негіз болып табылады».
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендік туралы декларациясының маңыздылығы тарихи контекстпен тығыз байланысты. Өткен ғасырдың 80 жылдарының соңы мен 90 жылдардың басы Кеңес Одағындағы саяси өзгерістер мен белгісіздік кезеңімен есте қалды. Саяси биліктің жариялылық пен ашықтық және қайта құру саясаты КСРО-дағы саяси реформалар мен саяси бостандықтардың қалыптасуына әкелді. Қабылданған декларация Қазақстанның толық тәуелсіздік алуына жасалған қадам болды. Декларацияда Қазақ КСР-інің егемендігі жарияланып, Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі саяси-құқықтық негіздері белгіленді. Демек, бұл құжат даму бағытындағы алдағы саяси қадамдардың негізін қалады. Декларация орталық Кеңес үкіметінен Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасына елеулі саяси билікті беріп, республикаға саяси, экономикалық және мәдени мәселелерде өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік берді.
Мемлекеттік егемендік туралы тұжырымдаманы отыз жылдық соғысты аяқтауға көмектескен 1648 жылғы Вестфаль бейбіт келісімімен байланыстыруға болады. Бұл келісім егемен мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау қағидасын мойындайтындықтан, қазіргі заманғы мемлекеттік егемендіктің бастапқы іргесі ретінде жиі қарастырылады. Бұл келісімнің негізгі ерекшелігі – халықаралық қатынастардың жаңа жүйесін орнатты. Өйткені Вестфаль бейбіт келісімі сол кезеңдегі дипломатиялық мәжілістің жемісті нәтижесіне айналды. Құжат Еуропадағы мемлекеттік егемендік тұжырымдамасына негізделген жаңа тәртіптің бастауын белгіледі.
Өз уақытында Англияда тыйым салынған, 1651 жылы жарық көрген «Левиафан» еңбегінің авторы, ағылшын философы Томас Гоббс осы шығармасында мемлекет мәселелеріне кеңірек тоқталады. Бұл еңбек төрт бөлім және 47 тараудан тұрады. Бірінші бөлім адам, оның болмысы, табиғи ахуалы мен табиғи заңдылықтарына арналған. Екінші бөлімде мемлекет пен егемендік қарастырылады. Үшінші бөлімде христиандық мемлекет зерттеледі. Төртінші бөлімде Гоббс «қараңғылық» патшалығы туралы мәселені көтереді. Аталған екінші бөлімде Гоббс ортақ билікті орнату мақсатында азаматтар бір адамды немесе олардың өкілдерін бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет әрекеттерге мәжбүрлеуі керектігін айтады. Жоғары билікке ие мұндай өкілдік тек егемендікке беріледі. Гоббс тұжырымдамасына сәйкес, мемлекеттің егемендігі қалыптасқаннан кейін жүзеге асырылады: бір елдің құзырындағы азаматтар басқару нысанын өзгерте алмайды; егемендіктің жоғары билігін жоғалту мүмкін емес; егемендікке ешкім наразылық білдіре алмайды; субъектілер егемендіктің әрекеттерін айыптай алмайды; егемендік бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселелерінде төреші болып табылады; егемендік мүлікті анықтау ережелерін белгілейді; егемендіктің сот билігі, соғыс жариялау және бітімгершілік орнату, кеңесшілер мен министрлерді таңдау, марапаттау және жазалау, құрметті атақтар беру құқығы бар. Осы тұжырымға сәйкес жоғары билік зиян емес, керісінше оның жоқтығы ұлттық құрылысқа зиян келтіреді. Егемендіктен бөлек өзгеше кішігірім өкілдік қауіпті және мемлекеттің ыдырауына қауіп төндіреді.
Мемлекеттік егемендік туралы Декларация еліміздегі ұлттық сана мен мемлекеттіліктің қалыптасуында шешуші рөл атқаратын елеулі тарихи-саяси құжат. Ұлттық сана мен мемлекеттілікті қалыптастырудағы Декларацияның маңыздылығы мына себептермен байланысты: Тәуелсіздік туралы мәлімдеме: егемендік туралы декларация елімізді отаршылдық басқарудан тәуелсіздігін бекітті. Аталмыш мәлімдеме ұлт тарихындағы жаңа бетбұрысты кезеңді көрсетеді және бостандық пен өзін-өзі анықтаудың символы бола алады. Тарихи контекст: декларация белгілі бір тарихи контексттерде, біздің жағдайда КСРО-ның ыдырауы қарсаңындағы елеулі өзгерістер кезеңінде жарияланды. Декларация сол кезеңдегі халықтың көңіл-күйі мен ұмтылысын көрсетті. Ұлттық бірегейлік: егемендік туралы декларация ұлттық бірегейлікті қалыптастыруға ықпал етті. Декларацияда қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл мәдениетiн, дәстүрiн, тiлiн қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық қадiр-қасиетiн нығайту еліміздің мемлекеттiгінiң аса маңызды мiндеттерiнiң бiрi болып табылатындығы айтылған. Бірлік пен ынтымақтастық: декларация халықты бірлік пен ынтымақтастықтағы біріктіруші құжат бола алды. Құжат ұлттық бірлік сезімін оята отырып, қиындықтарды жеңуге және жақсы болашақты құрудағы ұжымдық ерік-жігерді білдірді. Азаттық символы: еліміздің егемендігін жариялау актісі КСРО-ның орталық басқаруындағы бақылау мен қысымынан азаттық алудың символы болып табылады. Бұл отаршылдық биліктің үзілуін және өзін-өзі басқарудың басталуын білдіреді. Рухберу: егемендік туралы декларация болашақ ұрпақты құжатта бекітілген қағидаларды қорғауға және қолдауға шабыттандырады. Құжат бостандық пен өзін-өзі анықтауды қамтамасыз ету үшін алдыңғы ұрпақтың күресін еске салады. Әлемдік қауымдастықтың мойындауы: егемендік туралы декларация мемлекеттің өмір сүруін одан әрі заңдастыра алатын халықаралық қауымдастықтың мойындауына ұмтылады. Бұл мойындау тәуелсіздік алғаннан кейінгі дипломатиялық қатынастар орнату және халықаралық ұйымдарға мүше болу жолында өте маңызды болды. Мәселелер мен міндеттер: декларация елеулі жетістік болғанымен, құжат қағидалары қиындықтар мен жауапкершілікті де қамтиды. Декларация қағидаларына сәйкес еліміз егемендік қағидаларын қолдау, өз азаматтарын қорғау, тұрақты және гүлденген қоғам құруға күш салып келеді.
Осылайша, мемлекеттік егемендік туралы декларация ұлттық сана мен мемлекеттілікті қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Декларация тарихи маңызы бар сәттерді бейнелейді, бостандық, өзін-өзі анықтау және ұлттық бірегейліктің тұрақты нышандары ретінде қызмет етеді. Өткен ғасырдың 90-жылдарының басында елімізде ұлттық сана мен мемлекеттілік қағидалары қалыптасып, уақыт өте келе күшейді, егемендік пен тәуелсіздіктің жемісті актілері заңнамада бекітілді. Бұл құжаттар қоғамдық және саяси жүйе тәртібімен қатар, жұртшылық менталитетін де өзгерттті.
Мұрат Насимов,
саяси ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті философия және әлеуметтік-гуманитарлық
пәндер секциясының қауымдастырылған профессоры
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!