Менің өмір жолым баспасөзбен байланысты өтуде десем қателеспеймін. Он тоғыз жастағы мені 1989 жылы облыстық баспаханада жұмыс істейтін Базаркүл Қайруллаева апай жанына жұмысқа шақырды. Өзі сол баспаханада линотип терімшісі. Мені де линотип терімшісі етіп үйрететінін айтты. Үлкен баспаханаға ол кезде Болат Қарғабаев басшылық жасайтын.
Жұмысқа алғаш келгенде маған баспахана іші қыж-қыж қайнаған үлкен зауыт секілді көрінді. Цех іші үлкен әрі өте биік болатын. Қағаздың, баспаға қолданатын қара майдың, жанармайдың иісімен қоса неше түрлі моторлы машиналардың дүрілдеген дауысын жақтырмай, өз-өзіме келе алмай тұрған маған Базаркүл апай күле қарап: «Әлі-ақ осы дауысқа да, иіске де үйреніп кетесің, осы дауыспен ұйқыңнан оянып, жұмысыңа асығатын боласың, әйтпесе, сенен баспагер шықпайды» деген еді. Барлық жұмысшылар бірдей үлгідегі қара түсті форма киген. Ішімнен «әй қайдам-ау, мынаған шыдамаспын» деп жүрексіне цехқа беттедім. Сол кезде мені қарсы алған баспагерлер цехының бригадирі Қызылгүл Әлменова: «Осы қызды маған бер, өзім газет басатын машинаға үйретейін», – деп Базаркүл апайдан мені сұрап алды. Содан Қызылгүл апай мені өзінің басқаруындағы баспагерлер цехына шәкірт етіп алды.
Цех ішінде жұмысшылар бір-біріне дауыстап, айқайлап сөйлейді екен. Машиналардың жарыса гүрс-гүрс еткен дауысынан құлақ тұнады. Менімен бірге жұмысқа жаңадан келген Өмірбек деген жігіт екеуміз жарнамалық плакаттар шығаратын машинамен плакат басуға үйренуші болдық. Өте үлкен бір трактордың көлеміндей машинаның төбесіне мені шығарып қойды. Плакатты басуға Өмірбек жауапты, менің жұмысым басылып жатқан плакаттардың сапасына, санына мән беру. Машина қосылғанда дүрілдеп жүріп келе жатқандай сезіледі, мен қорықсам да үндемей басылған плакаттарды қадағалап отыра беремін. Бір-бірімізге дауыстап сөйлейміз. Жұмыс барысында қанша айқайлап сөйлесем де дауысым шықпай ма, «дауысыңды шығарып сөйле, сыбырламай» деген ескерту аламын. Сырттай қарағанда күлкілі болуым керек, менің отырысыма қарағандар күлетін де: «Әй, мына қызды келмей жатып жұмыстан бездіріп жібересіңдер-ау», – дейтін. Сонда да күнде уақытылы жұмыстан қалмай, берілген тапсырманы орындап, жүгіріп жүрдім. Кинотеатр, спектакльдердің түрлі-түсті жарнамалық плакаттарын басу үшін әртүрлі майлы бояулар жеке-жеке қолданылатын. Бояуларын ауыстырған сайын машинаның валиктері өте ауыр, екеуміз екі жағынан көтеріп аламыз. Әлсін-әлсін орнынан алған сайын шелектегі жанармайға батырылған шүберекпен бояудан тазалап сүртіп беремін. Өте қиын жұмыс. Беті-қолым қара май боп жүремін. Басымда орамал, үстімде қара халат. Сонда да шыдамдылық танытып жүрдім.
Бұл баспа цехынан облыс бойынша барлық мекемелер пайдаланатын бухгалтерлік есеп қағаздарының түр-түрі, кітаптар, шағын кітапшалар (брошюра), журналдар, құттықтау қағаздары, тіпті арнайы сандары көрсетілген театр, спектакль билеттері де басылатын. Баспагер қыздар маған «мынау шпонка, гранка, валик, кілттер» деп күнделікті тұрақты пайдаланатын әртүрлі металдан жасалған жұмыс құралдарымен таныстырып, оларды қалай қолдану керектігін үйретті. Арасында А3 форматтағы газетті басатын машиналарға барып, қалай жұмыс істейтінін көріп жүрдім де, шағын газеттер, бланкілер басатын машинаға ауысып кеттім. Маған бәрі қызық. Ұжымда ең кішісі мен болғандықтан бәрі мені жұмсайтын. Айтқандарын екі етпеймін, жүгіріп жүремін. Олар да мені жылы қабылдады. Қызылгүл апай біз сияқты жастарға жан-жақты болуды, қай машинада болсын еркін жұмыс істеуге жағдай жасап, білгенін үйретті. Ол кісінің қамқорлығын ұмыту мүмкін емес. Қасымда Күнсұлу, Гүлнәр, Зәуре, Шолпан, Күләнда, Шынайбек тағы басқа да көптеген баспагерлер болатын. Ұлмекен, Баршан, апайлардан үйренгенім көп болды. Екі ауысыммен жұмыс жасадық. Жұмысқа келгенде қолымыздағы жеке жетонымыз болатын, соны жұмысқа келген бойда күзетшіге өткіземіз. Сол жетон арқылы жұмысшылардың жұмысқа келу-кету уақыты белгілі болатын. Оған қоса әр жұмысшының баспаханаға кіруге арнайы фотосуретімен мөрленген жеке рұқсат қағазы болатын. Кез келген адамды баспаханаға кіргізбейтін, жұмыс барысында қатаң тәртіп пен тиянақтылық талап етілетін. Күнделікті жұмысты қалай, қанша жасағанымыз жайында мәлімет өткіземіз. Таңғы сегізде келеміз де, кешкі бесте қайтамыз. Екінші ауысым кешкі бесте қосылып, түнгі бірде кезекші көлікпен үйімізге жеткізетін. Газеттің шығуына қарай көбіне таңға қарай қайтамыз. Екінші ауысым уақытпен санаспайтын.
Газеттің кейде ерте, кейде кеш шығуы белгілі жайт еді. Оған да үйреніп алдық. Түсіністікпен қарап газеттің баспаға дайын болуын күтіп, дайын кезде газетті қағазға басып, орап, реттеп болған соң ғана үйге қайтамыз. Өйткені сол күнгі газетке жауаптымыз. Газет басушыларда 2-3-беттерді ауыстырып теріс басып қоятын жайттар да кездесіп тұратын. Мен де түнгі ауысымда 1000 дана газетті теріс басып қойып, дұрыс емес екенін байқап қалып жылағаным есіме түссе қазір күлкім келеді. Сол кезде қыздар мені жұбатып газет беттерін қайта дұрыстап, машинаға салып берген, сол жағдайдан кейін әр газетті басарда беттердің дұрыстығын қарау әдетім болды. Әр жұмысшының жеке киім шкафы мен түскі үзілісте шахмат ойнауға, газет-журналдар оқуына мүмкіндік жасалған әр цехта арнайы демалыс бөлмелері болатын. Түскі үзілісте жастар жағы магнитофон қосып қоямыз. Сол кездері Қызылгүл апай мың бұрала үнді биін билеп беретін. Жұмыстың ауырлығына, зияндылығына байланысты күнделікті жұмысшыларға қатық-сүт, басқа да тағамдар міндетті түрде беріліп тұратын. Түскі үзілісте 50 процент жеңілдікпен баспахана асханасынан түскі ас ішетінбіз. Екінші ауысымға да арнайы ас дайындалатын. Кезекті еңбек демалыстарында курорт-санаторияларға жолдама беріліп, айлық жалақымыз жұмыс жасаған жоспарға сай төленіп тұрды. Жалпы жұмысшыларға жағдай жасалып, қосымша сыйақылар мен көтермелеу сыйлықтары берілетін. Мерекелерде түрлі жиындар мен іс-шаралар болып тұратын. Баспасөз мерекесінде маған ең жас маман ретінде алғыс хат пен қомақты ақшалай сыйлық беріліп, барлығы мені құттықтағанда «Мен осыған лайықпын ба?» деп ұялғаным есімде.
«Romayor» деген шағын машинамен жұмыс жасауды Құдияр Әлменовтен үйрендім. Қалада азық-түлік пен тұрмыстық заттар карточкамен беріліп жатқан кезде «Romayor» машинасымен бүкіл қалаға жетерліктей қант, май, сабын дегендей күнделікті қолданыстағы заттарға карточка басып жүрдім. Қасымда арнайы бөлінген екі миллиционер тұрады. Ешкіммен сөйлесуге, рұқсатсыз жұмыс орнынан қозғалуға болмайтын. Қатаң тәртіппен жұмыс жасадық. Кейіннен сол машинамен кітап басушы болдым. Қай машинамен болса да жұмыс жасауыма баулыған аға-апалардың еңбегі өлшеусіз. Баспахананың екінші қабатында бірнеше цех қатарласа орналасқан. Баспагерлер мен бет жасаушылар цехы, сосын кітап дайындаушылар (переплет) цехы болып бөлінетін. Олардың жұмысы көбіне қол еңбегін қажет ететін. Кезектесіп кітап түптеушілерге кітап беттерін реттеуге, клей жағуға көмектесіп тұратынбыз. Баспагерлерді Қызылгүл Әлменова басқарса, беттеушілер цехын Рақыш Алманова апай басқаратын. Татьяна Агальцова, Шахмаран Исмайлов ағайлар үнемі цехты аралап жұмыс барысын қадағалап, Қызылгүл апай мен Рақыш апайға күнделікті өз нұсқауларын беріп жүретін. Баспахананың үшінші қабатында машиналары қаз-қатар тізілген үлкен линотип цехы, газет жасаушылар орны болатын. Ол жерлерде де жұмысшылар екі ауысыммен жұмыс істеді. Газет беттеуші Базарбай ағай газет беттерін жасайды. Өте мықты маман болатын. Бір қарағанның өзінде үлкен еңбекпен жасалатын жұмыс екені көрініп тұрады. Әрбір мақаланың тақырыбын арнайы әріптермен қолмен теретін еді. Қара маймен бастырылған қағаздағы газет бетінің қателерін реттеп салу корректорларға да, бет жасаушыға да өз алдына бір жауапкершілікті талап ететін. Газет беті дайын болғанда дайын беттерді арнайы арбаға салып, екінші қабатқа лифтімен алып кететінбіз. Қорғасынмен құйылып, шпондармен құрастырылған беттерді абайлап жеткізбесек шашылып қалуы да мүмкін еді. Сол үшін аса мұқият болуға тура келетін. Баспахананың төменгі қабатындағы алып машинада облыстық газеттер басылатын. Ол жерде біраз жігіттер қызмет жасады. Әр цехтың өз тапсырмасына сай орындайтын күнделікті жұмыстары болатын. Қағаз қиятын машинамен күнделікті жұмысқа қажетті қағазды белгілі өлшеммен кесіп, бізге жеткізіп тұратын тұрақты жұмысшылары болды.
Біздің цех орналасқан екінші қабатта екі линотип машинасы бар. Мені ең алғаш Базаркүл апай линотип машинасына терімші боласың деп әкелгендіктен бе, линотипке қызығушылығым басым еді. Флора деген (ұлты есімде жоқ) құрбы қыз мені әріп теруге үйретті. Науқандық жұмыстың көп болатын кезеңдерінде, мысалға, сайлау науқанында жұмыстың арасында линотип машинасына отырып әріп теретінмін. Алып машинаның қазанында ыстық қорғасын қайнап тұрады. Электр жарығы өшсе, бірден қатып қалады, оны ерітіп жұмысқа кірісу үшін кем дегенде бір жарым, екі сағаттай уақыт өтетін. Қорғасынның еруін күтуге тура келетін кездер де болып тұратын. Қорғасын ерімей линотипті қосуға мүлдем болмайды. Біз таңертең келгенде арнайы бөлінген мамандар линотипті қосып, қорғасынын ерітіп, жұмысқа дайындап қояды. Жаңа құйылған әріптер оқығанда көзіңе шағылысып, қорғасынға батырылып, ыстық күйінде гранкілерге (линотип машинасының бір бөлігі) жиналады. Соған қарап терген мақаланың сөздерінен қате кетіп қалмады ма деп бір оқып аламыз да, келесі қатарды тереміз. Мақаланың әр қатарын теру біршама уақыт алатын. Оның да өзіне сай өлшемі болады. Ол өлшемді макет сызушының тапсырмасына сай аламыз. Әр мақаланың өлшеміне сай теріп береміз. Кей кездері машинаның қазанында балқыған қорғасын атқылап аяғымызды, қолымызды күйдіріп те алатынбыз. Машинкамен басылған сөздерді линотип клавиштарын басқанда латуннан жасалған әріптер машинаның магазинінен (бұл да машинаның бір үлкен негізгі бөлігі) тарсылдап төмен түсіп сөз болып өріледі. Кей кездері майда, көлемі жіңішке болып келетін үтір, нүкте, сұрақ белгісі сияқты тыныс белгілер магазиннен түспей майысып қалып, жұмысқа кедергі келтіретін. Сол кезде арнайы машинаның жоғары жағындағы тепкішіне мініп, ұзын сыммен төбесінен әріптерді қозғап, майысқанын ұрғылап жөнге келтіреміз. Жөнге келген әріптер сартылдап төмен түсіп жұмыс жасауға ыңғайлы болатын. Жұмыс барысында неше түрлі қызық болып тұратын. Сол өзіміз түзеп алған, күнделікті жиі пайланып жүрген майда әріптерді егеленіп, қалтамызға салып жүретінбіз. Кейде әріптерді іздеп бір-біріміздің шкафқа іліп кеткен халатымыздың қалтасынан алатын кездер де болады. Енді қайтейік, жұмысты тоқтатпауымыз керек. Содан кезекті ауысымға келгенде «үтірім қайда?» деп қалтамыздағы әріптерді іздеп жүргеніміз. Кей кезде «кешір, үтіріңді алдым» деп қағазға жазып (әзіл ретінде) қалтасына салып кетеміз. Күліп-ойнап жүріп, талай ауыр да қиын жұмыстарды жасадық. Машина бұзылып қалатын, бір жері сынып кететін кездер де болып тұрады. Наладчик (машина жөндеушілерді осылай атайтын) Оспан ағай, Жақсылық ағайлар қай машинаның болсын тоқтамай жүріп, жұмыс жасауын қадағалап жүретін. Ұйымшыл ұжым болдық. Барлығы бір-біріне көмектесе кететін. Екінші ауысымға келгендер міндетті түрде дайын газеттерді басуға аламыз. Жаңа шыққан газетке бір шолу жасап оқып алуды әдетке айналдырып алдым. Кейде қате тауып алып, қателерін жөндетіп алатынмын. Қорғасынмен құйылған әріптермен жасалған газет макетінің гранкідегі салмағы 20 келіден асатын. Мен бір өзім көтере алмаймын, содан қасымдағы баспагерлер көмектесіп, газет макетін баспа машинасына орналастыруға жәрдемдеседі.
Газет бетіне шығатын фотолар да арнайы клишелермен жасалатын. Фотографтың фотосын клишелерге құйып беретін арнайы бөлім болды. Фото дұрыс шығу үшін клишенің астына картон қағаздарын жабыстырып, суреттің газет бетіне анық шығуына жағдай жасаймыз. Ол да бір жұмыс болатын. Машинаны тұрақты түрде күнде бензинмен сүртіп аламыз. Әріптер майланып қап-қара боп тұрады. Ауыр қағазды да машинаға орналастыруға бір-бірімізге жәрдем жасаймыз. Ал қандай бланкі, газет бассақ та, қағаздың әрбір түйірін санап тұрамыз. Ол маған үйреншікті жайтқа айналып кеткен. Қай цехта болсын міндетті жоспарды орындау үшін жауапкершілікпен жұмыс жасаймыз. Айдың аяғында кім қанша жоспар орындағаны арнайы тақтада жазылып тұратын. Жасаған жұмыстың барысына қарай үстемақы төленіп тұрады. Жұмыстың ауырлығы, зияндылығына сай зейнеткерлікке шығатын баспахана жұмысшыларына мемлекет тарапынан өз алдына жеңілдіктер те жасалып тұратын еді.
Баспаханадағы қызметкерлерден көп нәрсе үйрендім. Жұмыс істеп жүріп, тұрмысқа шықтым, балалы болдым. 1994 жылы линотип машинасына әріп теруші керектігіне байланысты «Сырдария» аудандық газетінің баспаханасына теруші болып жұмысқа ауыстым. Ол кезде Тасбөгет Сырдария ауданының орталығы болатын. Аудандық баспаханада үлкен баспа үйінен үйренген жұмыстарымның пайдасын көрдім. Газет шығару барысында теруші, газет басушы, корректорлық жұмыстарын қатар алып жүрдім. 1998-1999 жылдары Тасбөгет баспаханасына компьютерлер келіп, компьютерге отырдым. 2003 жылдары республикалық «Халық» газеті редакциясында теруші болып, газет бетін жасауға бейімделіп, қазір «Сыр медиа» ЖШС-да «Ақмешіт апталығы» газетінің дизайнерімін. Қазір компьютермен газет макетін жасау бұрынғыға қарағанда әлдеқайда жеңіл. Ал бұрын осындай газеттің макетін қағазға басуға дайындау үшін қорғасын балқытып, оны теріп, жасау барысында уақытты алатын қиын жұмыспен қаншама адам еңбек етті. Қаншама маңдай тер кетті. Үлкен алып машиналар жұмыс жасап тұрды.
Мен үшін Қызылорда облыстық баспаханасы еңбек жолымның алғашқы баспалдағы болды, отыз жылдан астам уақытым газет шығарумен тікелей байланысты екен. Қазір бұрынғы баспахана үйінің қасынан өткен сайын сол кездегі баспа цехының жұмысы, алып машиналар мен линотип әріптерінің тысыры құлағыма келгендей болады. Үлкен ұжым, алып баспахана бір кездері қайнаған қызу еңбектің ордасы еді. Жүздеген адам жұмыс жасаған баспахананы сөз маржаны өрілген киелі орынға балаймын. Әрбір жасаған жұмысым мен үшін қымбат. Ол уақыттар енді естелік болып қана қалды.
Мира Рахметова
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!