Инфляция, бағаның өсуі – әлемдік экономикадағы жағдай. Қоғамда баға неге қымбаттай береді деген сұрақ бар. Шынында баға неге өседі?
Тәуелсіз сарапшылар баға мәселесіне қатысты сараптамаларын жариялауда. Сарапшылардлың айтуынша, әлемде баға мен инфляцияның өсуін төрткүл дүниедегі ешбір ел бағындыра алмады. Бұл Қазақстанға да қатысты. Мәселенің мәнісі – тапшылық. Бағаны уақытша ұстау көп қаржыны талап етеді, алайда бұл тәсіл ел экономикасын сауықтыруға кері әсерін тигізеді. Әлемдік экономика пандемиядан кейін еңсесін тіктеп үлгермеді, 2022 жылдың салмағы да жеңіл болмады. Украинадағы соғыстан логистикалық тізбектер үзіліп, көлік қатынасы бұзылды. Бұл инфляцияның жаһандық өсуіне, баға өзгерісіне алып келді.
Сәуір айында дүниежүзілік банк азық-түліктің әлемдік бағасы шикізат бағасынан да асып түсіп, 20%-ке өседі деп болжады. Энергия ресурстарының бағасы 50 процентке өсті. Ресей мен Украинадан тасымалданатын азық-түлік тауарлары мен тыңайтқыш бағасы 2008 жылы қымбаттаған деңгейден де асып түсті. Мәселен, тыңайтқыш бағасы 100 процентке қымбаттады, бұл ауыл шаруашылығында тыңайтқыш қолдану деңгейін азайтып, өнім сапасын төмендететіні белгілі. Энергия тасымалдаушылардың баға өсімі өткен ғасырдың 1970 жылдарындағы мұнай дағдарысынан да асып түсті.
Өткен жылы әлемде энергия ресурстары екі есеге, тамақ өнімдері 31 процентке, жалпы азық-түлік бағасы 50 процентке қымбаттады. Қазіргі кезде Қазақстанда бағаның өсуіне базалық мөлшерлеме емес, теңге бағамы, сондай-ақ азық-түлік пен оны дайындауға арналған шикізат бағасының әлемдік өсу үрдісі әсер етуде. Қазақстандағы базалық мөлшерлеме 14%, бұл әлемдегі ең жоғары мөлшерлемелердің бірі екені жасырын емес. Осыған орай коммерциялық несиелердің мөлшерлемесі 18-20%, Үкіметтің капитал тарту мөлшерлемесі – 14%, квазимемлекеттік сектор үшін – 16%. Баға өсімінің негізгі үлесін Ресейден импорттаған өнімдер құрайтындықтан, бір Ресей рублі үшін 9 теңгеге дейін қымбаттауы бағаға әсер етті. Базалық мөлшерлеме Ресей импортының бағасына мүлдем әсер етпейді. Бірақ бұл айналым капиталына әсер етеді. Бір айта кетерлігі, елде бір шыныаяқ кофе, бір келі май немесе еттің өзіндік құны туралы есептеулер жоқ. Бір кездері агрохолдингтер бір литр сүттің өзіндік құнын есептеді. Сонда 1 литр сүт үшін шикізат – 10-25% (Жем – 8-29%, отын мен энергия – 2-7%, қосалқы бөлшектер мен жабдықтарды жөндеу – 0,4-2,5%), орау материалы – 10-25%, жалақы мен салықтар – 5-10%, маркетинг – 2-20% шығын жұмсалады екен.
Бағаны ұстап тұруға әсер ететін жалғыз нәрсе – айналым схемасы және тұрақтандыру қорлары. Айналым схемасы өндірушілерді арзан қаржыландыру үшін белгілі бір шарттарға міндеттейді. Тұрақтандыру қорлары тауарларды жинақтау схемасына сәйкес жұмыс істейді және сұраныс туындағанда оларды нарыққа «шығарады». Сауда және интеграция министрлігінің мәлімдемесі бойынша әлеуметтік маңызы бар өнімдердің жалпы тауар айналымындағы «айналым схемасын» қаржыландыру көлемі бар болғаны 4%-ті құрайды. Тұрақтандыру қорларының тиімді жұмыс істей алмай отырғанын Президент те сынға алған еді. Үкіметтің кеңейтілген отырысында ел экономикасындағы өзгерістерге орай Мемлекет басшысы кейбір олқылықтарды атап айтты. «Қазір инфляцияның шарықтап кетуі ең күрделі мәселе болып отыр. Бағаның өсуіне азық-түлік инфляциясы әсер етті. Оның деңгейі 19,2 пайызға жетті. Жалпы азық-түлік бірден 80 пайызға қымбаттады. Үкіметтің бағаны тұрақтандыруға бағытталған шаралары тиімсіз болып шықты. Үкімет инфляцияны ескі әдіс-тәсілмен тоқтатқысы келеді. Оның өзінде бюджеттен қосымша қаражат бөліп, бағаны жасанды түрде ғана реттеп отыр. Яғни қымбатшылықтың себебімен емес, салдарымен күрес жүріп жатыр. Ал шын мәнінде, керісінше болуы керек.
Үкімет бар жауапкершілікті өңірлерге артып қойды. Олар әкімшілік ресурсты пайдаланып, дүкендерді аралап жүр, басқа тәсілдер және жаңа идеялар жоқ. Мұндай жұмыс ешқашан тиімді болған емес. Бір сөзбен айтқанда, нарық заңдылығына сай келетін жаңа ұстаным жоқ», – деді Президент.
Демек, ел экономикасына серпін берер жаңа көзқарас қажет. Әйтпесе баға дүкен аралаған шенеунікке бағынбайды.
Гүлмира ДІЛДӘБЕКОВА
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!