Бүгінде алаяқтар ақшаны ұрлауды ғана емес, жеке деректерді алуды да мақсат етеді. Олар өз мақсатына жету үшін адам бойындағы қорқыныш, ашкөздік және қызығушылық сияқты эмоцияны шебер пайдаланады. Адамдар көбіне таныстарынан хабарламадан күдікті ештеңе байқамайды, басқа тілде сөйлеп немесе бейтаныс нөмірден қоңырау шалып, көмек сұрағанда күмән келтірмейді. Хабарламаның шынайылығына күдіктенсе де, иесінен тікелей келгендіктен күмәнданбайды. Бүгінде алаяқтар мекеме басшылары, бизнес өкілдері мен мемлекеттік қызметкерлердің жеке деректеріне қол жеткізу үшін аккаунттарын әдейі бұзады. Көздеген мақсаты бір – нөмірде сақталған түрлі ақпараттарға қол жеткізу. Алаяқтар жәбірленушіде белгілі бір эмоциялар мен реакцияларды тудыру үшін психологиялық әдістерді жиі пайдаланады. Мысалы, олар жағдайдың мүшкіл екенін алға тартып, көмек сұрауы мүмкін немесе қысқа уақыт ішінде қомақты қаражатты сұрап қиын жағдайда екенін алға тартады. Олар шынайы көрінетін және құрбандарының назарын аударатын жалған профильдер, беттер мен топтар жасайды.
Кибералаяқтық бойынша
еліміздегі жағдай
Бас прокуратураның мәліметінше, соңғы бірнеше жылда интернет-алаяқтық фактілері 40 есеге өскен. 2018 жылы мұндай 500-ден астам оқиға тіркелсе, 2023 жылы олардың саны 21,8 мыңға жеткен екен. Бүгінде алаяқтықтың жаңа әдісі шыққан. Соның салдарынан зардап шегушілер көбейген. Осы мәселеге орай құқық қорғау органдары киберқылмыспен күресті күшейтуде. Ішкі істер министрлігі «CyberPol» жобасын іске қосса, ал Ұлттық банк күдікті транзакцияларға тосқауыл қою үшін алаяқтыққа қарсы орталық ашқан. Дегенмен, статистика алаңдатады. «Finprom.kz» сайтында жарияланған ақпаратқа сәйкес, интернеттегі алаяқтыққа қатысты қылмыстық істердің көпшілігі қылмыскерлерді анықтау мүмкін болмағандықтан жабылады екен. Өткен жылы осы себеппен 79,2 пайыз істер қысқартылса, биыл бұл көрсеткіш 56,3 пайызды құраған. 2024 жылдың қаңтар-шілде айларында интернет-алаяқтыққа қатысты тіркелген қылмыстық құқық бұзушылықтардың 24,5 пайызы интернеттен зат сатып алған, бірақ тауарды алмаған қазақстандықтардың шағымдары негізінде тіркелген. Мұндай шағымдардың саны 24,2 пайыз үлеспен 3,2 мыңға жуық адамды құраған. Тағы бір қылмыс түрі – онлайн несиелер арқылы алаяқтық 15 пайыз жағдайда кездеседі.
Интернет-алаяқтардың қазақстандықтарға келтірген шығыны қазірдің өзінде миллиардтаған қаржыны құрайды. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметінше, ағымдағы жылдың қаңтар-шілде айларында белгіленген шығын көлемі 7,1 млрд теңгені құраса, оның 6,8 миллиард теңге жеке тұлғаларға, 304,1 миллион теңгесі заңды тұлғаларға келтірілген залал. Жеті айдағы жалпы сома қазірдің өзінде 2023 жылғы жылдық көрсеткіштен асып түскен. Өткен жылы интернет-алаяқтық фактілерінің салдарынан қазақстандықтар 4,1 млрд теңге шығынға ұшыраған. «Finprom.kz» сайтында жарияланған мәлімет бойынша, киберқылмыс ашылған күннің өзінде, ең қиыны құрбандарға ақшаны қайтару болып қала береді. Мәселен, ағымдағы жылдың қаңтар-шілде айларында өтелген шығын көлемі 777,1 миллион теңгені құраған. Бұл жалпы белгіленген залалдың 11 пайызы ғана. 2023 жылы ұрланған қаражатты қайтару үлесі 19,1 пайыз ғана. Осы ретте, «NordLayer» халықаралық киберқауіпсіздік компаниясы зерттеу жүргізіп, қашықтан жұмыс істеудің жаһандық индексі бойынша елдердің рейтингін жасады. 108 мемлекеттің киберқауіпсіздік аспектілері зерттелді. Олардың әрқайсысы үшін цифрлық инфрақұрылымның тұтастығына, қауіп-қатерлерге жауап беру мүмкіндігіне және заңнамалық нормалардың даму деңгейіне байланысты киберқауіпсіздіктің өзіндік индексі есептелді. 108 елдің ішінде Қазақстан өткен жылы киберқауіпсіздік бойынша 67 орынға тұрақтады.
Аймақтағы ахуал
Биылғы жылдың 7 ай мерзімінде 501 алаяқтық қылмыс тіркеліп, оның 245-і өндіріспен аяқталған. Облыстық Полиция Департаменті криминалдық полиция басқармасының аға жедел уәкілі полиция подполковнигі Тимур Хамитовтың айтуынша, жалпы тіркелген алаяқтықтың 40,2 пайызын интернет-алаяқтық қылмыстары құрап отыр.
– Интернет-алаяқтық қылмыстарын ашу өзекті мәселелердің бірі болғандықтан, осы бағытта жүйелі жұмыс ұйымдастырып, қылмыстарды ашуға бағытталған шаралар қабылдау мақсатында Департамент бастығының бұйрығымен тергеу және криминалды полиция бөліністерінің тәжірибелі қызметкерлерінен жасақталған тұрақты «Киберпол» жедел-тергеу тобы құрылып, жұмыс жасауда. Департаменттің мүдделі қызмет салаларымен алаяқтық қылмыстарының алдын алу мақсатында біршама шаралар жүргізілуде. Қазіргі уақытта қала көлеміндегі базарлар мен басқа да ірі сауда орталықтарының төлем кассаларында интернет-алаяқтықтан сақтану жөніндегі анықтамалық жадынамалар халыққа берілуде, – деді Тимур Хамитов БАҚ өкілдеріне арналған брифингте.
Алло! Сізге банктен хабарласуда…
Бейтаныс номер… Сәлеметсіз бе! Сізге банктен хабарласып тұрмын. Банктік шотыңызда белгісіз операциялар жүргізілуде. Құпия кодты хабарлауыңызды сұраймыз…
Әдетте, алаяқтарды бұл сөзден тануға болады. Алаяқ жәбірленушіге қоңырау соғып, өзін банк қызметкері деп таныстырады. Ол күдікті транзакция туралы хабарлайды және шоттан ақша аудару үшін жеке ақпаратты сұрайды. Мысалы, ол құпия сөзді өзгерту үшін банктің SMS хабарламасынан құпия кодты айтуды немесе белгісіз қосымшаны орнатуды сұрайды, бұл ақпаратты алғаннан кейін алаяқ шотынан өз шотына ақша аударады немесе оған үлкен сомада несие алады. Банк қызметкерлері ешқашан телефон арқылы жеке ақпаратты сұрамайтынын есте ұстаған жөн. Күмәндансаңыз, банкке тікелей немесе тұтынушыларға қызмет көрсету жедел желісіне хабарласуға болады. Алаяқ қоңырауды заңды етіп көрсету үшін белгілі банктер немесе ұйымдардың нөмірлеріне ұқсас нөмірлерді пайдалана алады. Мұндай жағдайларды болдырмау үшін әрқашан ақпаратты тексеріп, белгісіз тұлғаларға карта мәліметтерін немесе басқа құпия ақпаратты бермеу керек.
Жақында «fingramota.kz» сайтында жарияланған ақпараты бойынша, елімізде кредит беруге ерікті тыйым салуды орнатуға, ұялы байланыс қызметтерін көрсету туралы шартты қайта ресімдеу бойынша, гүл жеткізумен байланысты алаяқтықтар артып келеді.
Алаяқ өзін банк қызметкері деп таныстырып, кредит алу туралы келісім сұралғанын айтады. Бұл кезде адам өтініш бермегенін айтып, оны қалай болдырмауға болатынын сұрайды. Қаскүнемнің күткені де сол. Ол банктің «ресми» сайтына сілтеме жіберіп, несиеден бас тарту туралы арнайы нысанды толтыруды сұрайды. Шын мәнінде бұл жалған жасалған сайт және деректерді толтырған сәтте ақшадан айырылатыны белгілі.
Қиын жағдайға тап болдым. Көмегің керек…
Қала тұрғынының басынан өткен жағдай.
– Демалыс күндері кенеттен белгісіз нөмір жазды. Өзін менің әріптесім деп таныстырды. Атыммен атады. Телефон номерін өзгерткенін айтты. Тез арада ақша керек екенін жазып, қиын жағдайға тап болғанын алға тартты. Жинаған сомасына ақша жетіспейтінін, көмек көрсетуді сұрады. Жарайды дедім, бірақ ол аударымды нөмірмен емес, карта нөміріне аударуды сұрады. Коңырау шалам дегенде, ол сөйлесе алмайтынын айтты. Күмәнданып ескі нөміріне қоңырау шалып едім, ол барлығы жақсы, оның атынан алаяқтар хабарласып жүргенін айтты, – дейді қала тұрғыны.
Иә, бүгінде әлеуметтік желіні ашсақ, көбі өз атынан хабарласып, ақша не ақпарат сұрағандарды өз парақшасына жариялап ескертіп жүр. Алаяқтың арбауына түспеймін десеңіз сақ болу керек. Алайда, түрлі жағдай әсерінен шаршау, жұмыс, отбасындағы жағдайға байланысты таныстың басқа нөмірден жазуына мән бермейміз. Бұл ретте қауіпсіздікті жұмыста ғана емес, отбасы мен таныстар араңызда құпиясөз ойлап табу көмектеспек.
Құпия код сөзді
ойлап табыңыз
Мамандар айтуынша, кодтық сөздер алаяқтардан қорғауға көмектесетін қауіпсіздіктің бір бөлігі. Бұл отбасы мүшелері немесе жақын адамдар әдеттен тыс немесе күдікті жағдайларда өзара қолдануға алдын ала келіскен арнайы сөздер немесе сөз тіркестері болуы мүмкін. Мысалы, алаяқ қарт адамға телефон соғып, тез арада ақша аударуды талап етіп, өзін туысымын деп көрсетсе, қарт адам кодтық сөз сұрайды. Егер ол оны атай алмаса, бұл оны алдауға тырысқан қаскүнемнің белгісі екенін түсінеді. Сарапшылар есте сақтау оңай және қарапайым сөйлесуде кездейсоқ қолданылмайтын қарапайым, бірақ анық емес сөздерді таңдау маңызды екенін атап өтеді. Жеке деректеріңізді және қаржыңызды қорғауға көмектесетін алаяқтардан қорғаудың көптеген әдістері бар. Негізгі әдістердің бірі – сенімді антивирустық бағдарламаларды пайдалануды, бағдарламалық жасақтаманы үнемі жаңартып отыруды және күшті құпия сөздерді жасауды қамтитын кибергигиена ережелері. Екі факторлы аутентификация да қауіпсіздікті нығайтудың маңызды құралы. Сондай-ақ сіз банктік операцияларыңызды жүйелі түрде тексеріп, бейтаныс нөмірлерден келген хабарламалардағы күдікті сілтемелерді басудан аулақ болуыңыз керек. Егер сіз алаяқтардың құрбаны болсаңыз, дереу полицияға хабарлаңыз. Бұл шаралар қауіпсіз болуға және жеке ақпаратыңыз бен қаржыңызды алаяқтық әрекеттерден қорғауға көмектеседі.
Фишинг деген не?
Бүгінде алаяқтардың бізді алдайтын басқа да жолдары бар. Бұл әдістердің бірі «фишинг» деп аталады. Логиндерді, парольдерді, телефон нөмірлерін, несие картасы нөмірлерін және басқа да құпия ақпаратты ұрлауды қамтиды. Ағылшынша «phishing» термині «фишинг» немесе басқаша айтқанда «балық аулау» десек те болады. Бұл арқылы алаяқ сілтеме жіберіп, вирус жұққан файлды ашу немесе пайдаланушының сілтемеге өткенін күтеді. «Күдікті файлдар мен сілтемелерді ашпаңыз» деген танымал кеңес пайдалы болғанымен, көбі алаяқ құрығына түседі, себебі қай сілтеменің күдікті екенін анықтау қиын. Техникалық құралдарды пайдаланып фишингтен өзіңізді қорғау мүмкін емес, өйткені адам файлды ашу немесе сілтемені басу туралы шешімді өзі қабылдайды. Антивирус күдікті әрекетті бақылап немесе браузер қауіпті сайт туралы ескертеді деп үміттенуге болады, бірақ бұл ақпаратты көремін деп ниеттенсеңіз тиімсіз болуы мүмкін.
Алаяқтық белгілері
Алаяқтықтың белгілері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ назар аудару керек бірнеше жалпы белгілер бар. Біріншіден, бейтаныс адам сізбен байланысып, жеке ақпарат немесе ақша сұраса, сақ болыңыз. Екінші белгі – асығыстық. Алаяқтар тез және ойланбастан әрекет ету үшін жиі шұғылдық иллюзиясын жасауға тырысады. Үшінші белгі – заңды ұйымдар телефон немесе электрондық пошта арқылы ешқашан сұрамайтын құпия сөздер немесе PIN кодтары сияқты құпия ақпаратты сұрау. Төртінші белгі – эмоционалдық қысым. Алаяқтар сізді әрекетке итермелеу үшін қорқыныш, ашкөздік немесе асығыстық танытуға тырысуы мүмкін. Бесінші белгі – әдеттен тыс пайдалы инвестициялар немесе сыйлықтар сияқты шындыққа сәйкес келмейтін ұсыныстар. Егер сіз осындай жағдайларға тап болсаңыз, ақпаратты сенімді көздер арқылы тексермейінше, қырағы болып, ешқандай әрекет жасамау маңызды. Есіңізде болсын, алдын-ала ескертілген адамның қаруы бар және бұл белгілерді білу сізді алаяқтықтан аулақ болуға көмектеседі.
Қауіпсіздік қадамдары
Өзіңізді алаяқтардан қорғау үшін бірқатар қауіпсіздік шараларын сақтау маңызды. Біріншіден, жеке ақпаратпен бөлісерде абай болыңыз. Ғаламторда әсіресе, әлеуметтік желілерде жеке ақпаратты ашпаңыз. Екіншіден, әрбір есептік жазба үшін күрделі және бірегей құпия сөздерді пайдаланыңыз және оларды үнемі жаңартып отырыңыз. Сондай-ақ сенімді антивирустық бағдарламалық құралды орнату және жүйелі түрде вирустарды сканерлеу маңызды. Онлайн сатып алу үшін бөлек банк картасын пайдалану және шоттағы барлық транзакциялар туралы хабарландыруларды қосу ұсынылады. Банк карталарының физикалық қауіпсіздігін ұмытпаңыз: жазылған PIN-кодты картаның жанында сақтамаңыз және оны үшінші тұлғаларға бермеңіз. Ақша аудару туралы шұғыл сұрауларға, бейтаныс адамдардан немесе тіпті сіз танитын адамдардан ерекше сұраулармен келсе, сақ болыңыз. Егер сіз күдікті хабарды немесе электрондық пошта арқылы хат алсаңыз, жауап беруге асықпаңыз және ондағы сілтемелерді баспаңыз. Бірінші қадам ықтимал алаяқпен кез келген байланысты тоқтату болуы керек. Ешқандай жеке ақпаратты бөліспеңіз немесе ешқандай қаржылық транзакция жасамаңыз. Келесі қадам – сізде күдікті әрекет туралы барлық ақпаратты, соның ішінде хат алмасуды, телефон нөмірлерін, электрондық пошта мекенжайларын және дәлел ретінде пайдалануға болатын кез келген басқа ақпаратты жинау. Содан кейін полицияға хабарласып, жиналған дәлелдерді ұсына отырып, күдік туралы хабарлау керек. Кейбір жағдайларда банкке немесе қаржы мекемесіне, әсіресе сіздің банктік ақпаратыңыз немесе шоттарыңыз пайдаланылған болса хабарлау қажет.
София Хайруллақызы
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!