31 мамыр – саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні. Дәл осы күні күллі қазақ елі сол кездегі солақай саясаттың кесірінен жазықсыз құрбан болған, отанынан жыраққа қудаланып кеткен жандарды еске алады. Қолдан жасалған нәубетті, көңілден өшпес қасіретті жылдарды еске алғанда қазақпын деген әрбір жанның жүрегі қан жылайды. Осы орайда қуғын-сүргінге ұшырағандарды зерттеп, ақтап алу үшін еңбектеніп жүрген өңірдегі тарихшы, ғылым кандидаты – Айтжан Оразбақовпен сұхбаттастық.
– 31 мамыр. Сіз дәл осы күні нені ойлайсыз?
– Бұл күні мен тарихқа шолу жасап, Қазақстанның мемлекет болып дамуына өз үлесін қосқан азаматтарды еске түсіріп, еткен еңбектерін ой елегінен өткіземін. Олардың жете алмаған мақсаттарының орны бүгін толды ма, толтыру үшін қазіргі ұрпақ не істеп жатыр деген ой келеді.
– «Жаппай қуғын-сүргін құрбандарын ақтау» туралы заң 1993 жылы 14 сәуірде қабылданды. Осы заң қуғын-сүргін құрбандарын ақтауға қандай үлес қосуда?
– Қуғын-сүргін құрбандарын ақтауға арналған өңірлік комиссияда қызмет етіп жүргендегі бір байқағаным – бізде әлі де «кеңестік», тоталитарлық көзқарас бар екен. Қарапайым жұмысшылар, ату жазасына лайықты емес қылмыскерлер немесе жала-жабылған жандар әлі де болса ақталмаған. Яғни 1993 қабылданған заң өз ісін толық іске асырған жоқ. Әлі де ақталмаған жандар бар, оларды ақтау үшін көп еңбектену керек.
– Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау мақсатында құрылған өңірлік комиссия бүгінде өз жұмысын атқарып жатыр. Осы орайда сіз бұл комиссияның қызметіне қандай үлес қосып жүрсіз?
– Комиссия мүшесі ретінде қуғын-сүргіннің құрбаны болып, әлі де болса ақталмай жүргендерді анықтау үшін еңбектеніп жатырмыз. Бұл жерде біздің қолымызға «Қарақұм» көтерілісіне қатысқандардың, 1937-1938 жылдары репрессияға ұшырғандардың ісі тиіп жатыр. Одан бөлек, жала жабылып қудалауға ұшырағандар, «Түркістан» легионына қатысқандар мен Кеңес армиясы қатарынан Ұлы Отан соғысына аттанып, асыра сілтеушіліктің нәтижесінде қудалауға ұшырағандар бар. Міне, осы істердің барлығын қарап жатырмыз.
Бір ғана мысал, кейбір істерді қарап отырып, «Басқалар осыдан сабақ алсын, қорықсын» деген оймен жазықсыз адамды ату жазасына кескендерін байқауға болады. 1943-1944 жылдары Солтүстік Кавказ халықтары көптеп қудаланды. Олардың көбісі «фашистерге қызмет етті» деген жаламен атылды. Бірақ ондай адамдар орыстардың, украиндар мен өзге де ұлттардың қатарында болды. Егер сатқындарды қудалайтын болса, барлық «Кеңес үкіметі» халқын қудалау керек болар еді.
Мұндай істердің арасында қазақ азаматтарына да осындай жала жабылғаны байқалады. Мысалы, соғыс аяқталуға жақын, фашистердің жеңілетіні белгілі болған шақта, 1944 жылы төрт қазақ жігіті соғысқа аттанады. Соғыста жүрген кезінде оларға «немістерге көмектесті» деген айып тағылады. Бұл дегеніміз ақылға қонбайтын нәрсе. Соңында үшеуін 10-15 жылға, ал біреуін ату жазасына кескен. Ату жазасы солдаттардың көз алдында жасалған. Міне, осындай істерді ақтарып отырып жалған жала жабылып, өзгеге сабақ болсын деген оймен жасалған іс көп болғанын байқаймыз.
– Бүгінге дейін құрбандардың есімін жаңғырту, ақтау үшін тек өз ұрпақтары ғана еңбектенгені рас. Осы орайда бұл атқарылған жұмыстарға мемлекет пен тарихшылардың үлесі қандай?
– Қазір де айтып жатырмыз, бұған дейін де айтып жүрдік. Егер ақталмаған, жазықсыз құрбан болған ағайын-туыстарыңыз болса бізге хабарласса болады. Өз кезегінде біз ақтау комиссия мүшесі есебінде ол азаматтар туралы мәліметтерді архивтерден іздеп, егер ақтап алуға болатын болса істі зерттейміз.
Жалпы архивте қуғын-сүргінге ұшырағандардың құжаттары бар. Олардың ішінде 1950 жылдары өздерін ақтау үшін немесе балалары әкімшілікке, прокуратураға арыз жазған. Өкінішке орай, мұндай арыздар көп емес. Кейінгі жылдары мұндай арыздар мүлде жазылмаған деуге болады. Мен осы жұмыс барысында қаланың бір тұрғыны жазған арызды көрдім. Одан кейін, ондай арыз қатары сиреп кеткен.
Міне, сол себептен ұрпақтардың бізге көмегі керек болады. Себебі ол кісілердің өздері қайтыс болды. Сол үшін енді ұрпақтары бізге хабарласса – зерттеу жұмыстарын жүргізу оңай болады.
– Қудалауға ұшыраған «Алаш арыстары» Қызылорда өңірінде болды дейді…
– Революциядан кейін Алаш зиялылары көбіне Семей, сол кездегі астана болған Қызылордада жинақтала бастады. Алматы астана атанған тұста біреулер көшті, ал бірсыпырасы осы өңірде қалды. Олардың барлығы, қазақ зиялылары, қазақ интеллегенциясы толығымен қудаланып кетті. Маған, кейде Сталиннің әкімшілігі «Кеңес үкіметіне бас көтеретін болса осы қазақтардан шығуы мүмкін» деп сескенді ме деген ой келеді…
Сол себептен қазақ халқының зиялыларын құртуды өздеріне мақсат еткен секілді. Себебі халық зиялысы болмаса оларды басқару оңай болады. Өзге ұлттарда көтерілістер болғанымен, Алаш зиялылары секілді үлкен бас көтеру, қарсы шығуларды ұйымдастырмады. Мұндай мақсат Лениннің кезінде де болған. Себебі 1917 жылғы Қазан революциясы кезінде ол Түркістан өңіріндегі билікке жергілікті ұлт азаматтарын жақындатпаған.
– Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау мақсатында құрылған өңірлік комиссияның өз қызметін бастағанына бір жыл уақыт болды. Бұл комиссияның маңыздылығы қандай және оның негізгі мақсатына жетуде қандай қиындықтар кездесуде?
– Комиссияның негізгі мақсатына жету, шынын айтқанда, өте қиын. Оған жету үшін әлі де болса көптеген мәлімет керек. Мәселен, біз Қызылордада атылғандарды білеміз. Ал олардың нақты қай жерде атылғанын біз тек халық аузынан естідік. Ол істер қазіргі Арай, Қарауылтөбе мен Батыс шағын ауданында жүзеге асқан. Одан бөлек, казактардың бейітінің жанында молдалар атылды деген әңгіме бар.
Ал архивтен осы мәліметтерді іздегенмен, ол туралы бірде-бір ақпарат жазылмаған. Атуды ұйымдастырған команданың рапортын кездестірдік. Бірақ ол рапортта «А» бөліміне істің орындалғандығы және қай жерде екені туралы ақпаратты өткіздік» деп қана жазылған. «А» бөлімінің құжаттарын табу мүмкін болмады.
Жоғарыда айтқандай, көптеген істерді анықтауға олардың ұрпақтары көп септігін тигізе алады. Кезінде белгілі журналист Мырқы Исаев Қызылордада 1000-нан астам адам атылған деп жазды. Біз істерді зерттеу барысында тек 1938 жылдан бастап ату жазасына кесілгендердің ісін көрдік. Бұған дейінгілер жоқ.
Ал НКВД қызметкерлерінің жазған хаттамаларында «Барлық ақпаратты облысқа жібердік» деп қана жазған. Ол кездегі облыс орталығы Шымкент қаласы болып, барлық іс сол жаққа жіберілген. Соның нәтижесінде көптеген Сыр өңірінің азаматы сол Шымкентте атылып кеткендіктен істері сол жақта қалған. Егер оларды да қосатын болсақ, репрессияға ұшырағандар саны одан да көп болуы мүмкін.
1990 жылдары қудалауға ұшырағандардың тізімі газет беттеріне жарияланды. Одан бөлек НКВД-ның құжаттары қазіргі ҰҚК архивінде де жоқ болып шықты. Тек бір бланканы таптық. Оның ішінде қай кезде, қанша адам және қандай іс бойынша атылғаны туралы жазылған. Ол жерде істі жасырып қалу үшін «Харбин ісі», «Поляк ісі», «Иран ісі» делінген. Бұл құжат бір айға, 25 қыркүйек пен 1 қараша аралығындағы мерзімге толтырылған. Міне, осы 35-36 күн ішінде, нақты есімде жоқ, шамамен 150-170 адамға іс қозғалып, 120 адамның ату жазасына кесілгені есімде қалды. Сонда бір облыста бір айда осынша адам атылған, олардың көбісі жапондар. Дегенмен оның ішінде қазақ та, орыс пен украин да кездеседі. Сол тізімде қазіргі Қорқыт ата университетінде жұмыс істеген корей ұлтының азаматы да болған.
– Жалпы осы қудалауға ұшырағандарды анықтап-ақтауда тарихшы ретінде қандай үлес қосып жүрсіз?
– Комиссия мүшелігінде жүріп көптеген істі зерттедім. Қуғынға ұшыраған жандарды ақтау мақсатында ұсыныс хат жаздым. Бір ғана мысал, осы істерді жазғанда орысша өте сауатты жазылған. Ал бұл өз кезегінде тергеушіге өзі бастаған істі соңына дейін жеткізуге көп көмек тигізген. Қалай дерсіз?
Тергеуші істі орысша жазып, қол қойдыруға барған кезінде айыпталушы ол тілді түсінбейді. Одан бөлек, хаттамада тергеудің қай кезде аяқталғаны жазылады. Сол арқылы айыпталушыны түнгі уақытқа дейін ұстағаны белгілі болып отыр.
Құжаттар арасында тергеушінің өзі де сотталып кеткені туралы ақпарат кездестірдік. Оған қызметін асыра пайдалануы себеп болған. Ол істі жүргізген кезде айыпталушыны тергеп, кейін хаттаманы өз бөлмесіне барып, мән-мағынасын өзгертіп жазған.
Одан бөлек, бір қазақ азаматына жүргізілген тергеу туралы құжатты көрдім. Оның ішінде «Кеңес әскеріне оқ аттым», «Партизандарға қарсы соғыстым» деген ешкім дәлелдей алмайтын, ақталу мүмкін емес жазалар тағылған. Ал бір қызығы, ол азамат бұған дейінгі өзін жазықсыз деп айтқан хаттамалардағы қолтаңбасында құйрықшаны жоғарыға, ал ақталу мүмкін болмайтын хаттамаларда төменге қарай қайырған. Мүмкін осы арқылы бір белгі бергісі келді ма екен деп ойлаймын?..
Міне, осыларды зерттеу арқылы сол кезде асыра сілтеушілік көп болғанын байқаймыз. Бұған дейін Арал ауданының азаматтарын ақтауға өтініш жаздым. Өйткені олар айдауға ұшырайтындай іс жасамаған. Бар айыбы – облыстан келген өкілді ұрғаны. Себебі олар халыққа етті көбірек тапсырып, жоспарды орындау туралы бұйрық берген. Ал олар өз кезегінде бұған қарсы шығып, халық аш қалатынын айтқан.
Қысқасы, бізде қазір жұмыс өте көп. Іздеушісі қалмаған қанша азамат бар. Солардың барлығын қолдан келгенше ақтап алу керек.
– Қазіргі өскелең ұрпақ қуғын-сүргін туралы айтқанда қалай қабылдайды?
– Студенттерге бұл туралы айтқанда көбіне таңғалады. Олар мұндай жауыздыққа қалай баратынын, жазықсыз адамды қалай жазалауға болатынын түсінбейді. Себебі олар қазіргі өз ойын ашық айта алатын, ақиқат пен шындық бар заманда өсіп-өнді. Сол себептен қазіргі жастарға бұл туралы көбірек айту керек. Олар оның маңызын түсініп, келешекте мұндай деңгейге жетпес үшін тарихты білу керек.
– Риясыз әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Аслан ЖАЙҚОНЫСҰЛЫ
Жылдам ақпарат алу үшін Facebook, Instagram желілері мен Telegram каналымызға жазылыңыз!